Sancti Romani Martyris contra Gentiles Dicta.1
Romane, Christi fortis adsertor Dei,
elinguis oris organum fautor move,
largire comptum carmen infantissimo,
fac ut tuarum mira laudum concinam,
5nam scis et ipse posse mutos eloqui.
plectrum palati et faucium saevus tibi
tortor revulsit, nec tamen silentium
indixit ori quo fatebaris Deum.
vox veritatis testis extingui nequit, [p. 230]
10nec si recisis palpitet meatibus.
sic noster haerens sermo lingua debili
balbutit et modis laborat absonis,
sed si superno rore respergas iecur
et spiritali lacte pectus inriges,
15vox inpeditos rauca laxabit sonos.
evangelista scripsit ipsum talia
praecepta Messian dedisse apostolis:
‘nolite verba, cum sacramentum meum
erit canendum, providenter quaerere;
20ego inparatis quae loquantur suggeram.’
sum mutus ipse, sed potens facundiae
mea lingua Christus luculente disseret.
ipse explicabit quos supremo spiritu
daemon tumultus, dum domatur, moverit,
25furore pestis peior in novissimo.
sic vulneratus anguis ictu spiculi
ferrum remordet et dolore saevior
quassando pressis inmoratur dentibus,
hastile fixum sed manet profundius
30nec cassa sentit morsuum pericula.
Galerius orbis forte Romanae statum
ductor regebat, ut refert antiquitas,
inmitis, atrox, asper, inplacabilis.
edicta late mundum in omnem miserat,
35Christum negaret quisque mallet vivere.
haec ille serpens ore dictat regio,
qui mortuorum de sepulcris exiens
clamat: ‘quid ante tempus adventu cito [p. 232]
mea regna solvis? parce, Fili altissimi,
40vel possidere corda porcorum iube.’
praefectus istis inminens negotiis
Asclepiades ire mandat milites
ecclesiasten usque de sacrariis
raptare plebem mancipandam vinculis
45ni disciplinam Nazarenam respuat.
mox ipse templum cogitans inrumpere
et dissipare sancta sanctorum studens
armis profanus praeparabat inpiis
altaris aram funditus pessum dare
50foresque et ipsas in ruinam solvere.
praecurrit index his repente cognitis
Romanus acris heros excellentiae,
venire in armis perduelles nuntiat
animos paventum praestruens hortatibus,
55stent ut parati neve cedant turbini.
conspirat uno foederatus spiritu
grex Christianus, agmen inperterritum
matrum, virorum, parvulorum, virginum;
fixa et statuta est omnibus sententia
60fidem tueri vel libenter emori.
refert repulsus miles ad subsellia
plebis rebellis esse Romanum ducem,
flagrare cunctos pervicaci audacia,
iugulos retectos obstinate opponere,
65quo gloriosa morte fortes oppetant.
praeceps iubetur inde Romanus rapi
solusque ut incitator et fax omnium
pro contumaci plebe causam dicere,
it non resistens seque vinciri petit
70flexas et ultro torquet in tergum manus.
amor coronae paene praevenit trucem
lictoris artem sponte nudas offerens [p. 234]
costas bisulcis exsecandas ungulis.
inrumpit altum limen et praeconibus
75stupore mutis ipse tortorem trahit.
adstanti ob ora sic tyrannus incipit:
‘infame monstrum, vilis, intestabilis,
tu ventilator urbis et vulgi levis
procella mentes inquietas mobiles,
80ne se inperita turba dedat legibus.
populare quiddam sub colore gloriae
inlitterata credidit frequentia,
ut se per aevum consecrandos autument,
si bella divis ceu gigantes inferant
85victique flammis obruantur montium.
hoc tu parasti, pcrdite, spectaculum
cladis cruentae de necandis 1 civibus,
quos ut profanos inpiati et saeculi
reos necesse est te magistro interfici:
90tu causa mortis, tu malorum signifer.
ni fallor, aequum est ut, quod auctor inprobus
tolerare multos conpulisti ut carnifex,
in te recurrat, proque tantis caedibus,
quae mox futurae, primus exitium luas,
95feras et ipse quod ferendum suaseras.’
his ille contra reddit ore libero:
‘amplector, o praefecte, nec me subtraho,
ut pro fideli plebe solus inmoler, [p. 236]
dignus subire cuncta, si me consulis,
100quaecumque vestra iusserit crudelitas.
intrare servis idolorum ac daemonum
sanctam salutis non licet nostrae domum,
ne polluatur purus orandi locus;
confido Sancto in Spiritu numquam tibi
105dandum ut beatum limen attingas pede,
nisi forte noster factus in nostrum gregem
mereare sumi, quod Pater faxit Deus.’
incensus his Asclepiades iusserat
eviscerandum corpus eculeo eminus
110pendere et uncis vinculisque crescere.
apparitores sed furenti suggerunt
illum vetusta nobilem prosapia
meritisque multis esse primum civium,
iubet amoveri noxialem stipitem,
115plebeia clarum poena ne damnet virum.
‘tundatur,’ inquit, ‘terga crebris ictibus
plumboque cervix verberata extuberet.
persona quaeque conpetenter plectitur
magnique refert vilis an sit nobilis;
120gradu reorum forma tormentis datur.’
pulsatus ergo martyr illa grandine
postquam inter ictus dixit hymnum plumbeos,
erectus infit: ‘absit ut me nobilem
sanguis parentum praestet aut lex curiae:
125generosa Christi secta nobilitat viros.
si prima nostris quae sit incunabulis
origo textu stemmatis recenseas,
Dei parentis esse ab ore coepimus,
cui quisque servit, ille vere est nobilis:
130patri rebellis invenitur degener.
honos deinde stemmati accedit novus [p. 238]
et splendor ingens ut magistratus venit,
si confitendi nominis testem probum
signent inusta ferri et ignis vulnera
135et vim dolorum mors sequatur inclyta.
cave benignus esse perverse velis,
nec mi remissus leniter peperceris;
incumbe membris, tortor, ut sim nobilis,
his ampliatus si fruar successibus,
140genus patris matrisque flocci fecero.
haec ipsa vestra dignitatum culmina
quid esse censes? nonne cursim transeunt
fasces, secures, sella, praetextae togae,
lictor, tribunal, et trecenta insignia
145quibus tumetis, moxque detumescitis?
cum consulatum initis, ut vernae solent,
(pudet fateri) farre pullos pascitis;
aquila ex eburna sumit adrogantiam
gestator eius ac superbit beluae
150inflatus osse, cui figura est alitis.
iam si sub aris ad sigillorum pedes
iaceatis infra sectilem quercum siti
quid esse vobis aestimem proiectius?
nudare plantas ante carpentum scio
155proceres togatos matris Idaeae sacris.
lapis nigellus evehendus essedo [p. 240]
muliebris oris clausus argento sedet,
quem dum ad lavacrum praeeundo ducitis
pedes remotis atterentes calceis,
160Almonis usque pervcnitis rivulum.
quid illa turpis pompa? nempe ignobiles
vos esse monstrat, cum luperci curritis.
quem servulorum non rear vilissimum,
nudus plateas si per omnes cursitans
165pulset puellas verbere ictas ludicro?
miseret tuorum me sacrorum et principum
morumque, Roma, saeculi summum caput,
age explicemus, si placet, mysteria,
praefecte, vestra: iam necesse est audias,
170nolis velisne, quid colatis sordium.
nec terret ista, qua tumes, vesania,
quod vultuosus, quod supinus, quod rigens
tormenta leti comminans asperi:
si me movere rebus ullis niteris,
175ratione mecum, non furore, dimica.
iubes, relictis Patris et Christi sacris,
ut tecum adorem feminas mille ac mares,
deas deosque, deque sexu duplici
natos, nepotes, abnepotes editos
180et tot stuprorum sordidam prosapiam.
nubunt puellae, saepe luduntur dolis,
amasionum comprimuntur fraudibus,
incesta fervent, furta moechorum calent,
fallit maritus, odit uxor paelicem,
185deos catenae conligant adulteros.
ostende, quaeso, quas ad aras praecipis
vervece caeso fumet ut caespes meus?
Delphosne pergam? sed vetat palaestrici [p. 242]
corrupta ephebi fama, quem vester deus
190effeminavit gymnadis licentia.
mox flevit inpuratus occisum gravi
disco et dicavit florulentum subcubam.
conductus idem pavit alienum pecus,
furem deinde perditi passus gregis
195segnis bubulcus tela et ipsa perdidit.
an ad Cybebes ibo lucum pineum?
puer sed obstat gallus ob libidinem
per triste vulnus perque sectum dedecus
ab inpudicae tutus amplexu deae,
200per multa Matri sacra plorandus spado.
sed, credo, magni limen amplectar Iovis,
qui si citetur legibus vestris reus,
laqueis minacis implicatus Iuliae
luat severam victus 1 et Scantiniam,
205te cognitore dignus ire in carcerem.
quid? aureorum conditorem temporum
censes colendum? quem fugacem non negas
latuisse furtim dum reformidat malum;
quem si beate vivere audit Iuppiter,
210plectat necesse est occulendi conscios.
quid inter aras dissidentum numinum
putas agendum? Martis indignabitur [p. 244]
offensa virtus si colatur Lemnius,
Iunonis iram sentiet quisque ut deum
215signo aut sacello consecrarit Herculem.
dicis licenter haec poetas fingere,
sed sunt et ipsi talibus mysteriis
tecum dicati, quodque describunt, colunt,
tu cur piaclum tam libenter lectitas?
220cur in theatris te vidente id plauditur?
cygnus stuprator peccat inter pulpita,
saltat Tonantem tauricornem ludius:
spectator horum pontifex summus sedes
ridesque et ipse, nec negando diluis,
225cum fama tanti polluatur numinis.
cur tu, sacrate, per cachinnos solveris
cum se maritum fingit Alcmenae deus?
meretrix Adonem vulneratum scaenica
libidinoso plangit adfectu palam,
230nec te lupanar Cypridis sanctae movet?
quid quod sub ipsis veritas signis patet,
formata in aere criminum vestigiis?
quid vult sigillum semper adfixum Iovi
avis ministrae? nempe velox armiger
235leno, exoletum qui tyranno pertulit.
facem recincta veste praetendit Ceres:
cur, si deorum nemo rapuit virginem, [p. 246]
quam nocte quaerens mater errat pervigil?
fusos rotantem cernimus Tirynthium:
240cur, si Neaerae non fuit ludibrio?
quid? rusticorum monstra detester deum,
Faunos, Priapos, fistularum praesides,
nymphas natantes incolasque aquatiles,
sitas sub alto, more ranarum, lacu,
245divinitatis ius in algis vilibus?
ad haec colenda me vocas, censor bone?
potesne quidquam tale, si sanum sapis,
sanctum putare? nonne pulmonem movet
derisus istas intuens ineptias,
250quas vinolentae somniis fingunt anus?
aut si quod usquam est vanitatis mysticae
nobis colendum est, ipse primus incipe:
promisce adora quidquid in terris sacri est,
deos Latinos et deos Aegyptios,
255quis Roma libat, quis Canopus supplicat.
venerem precaris, conprecare et simiam.
placet sacratus aspis Aesculapii:
crocodillus, ibis et canis cur displicent?
adpone porris religiosas arulas,
260venerare acerbum caepe, mordax allium.
fuliginosi ture placantur lares,
et respuuntur consecrata holuscula?
aut unde maior esse maiestas focis
quam nata in hortis sarculatis creditur? [p. 248]
265si numen ollis, numen et porris inest.
sed pulchra res est forma in aere sculptilis.
quid inprecabor officinis Graeciae,
quae condiderunt gentibus stultis deos?
forceps Myronis, malleus Polycliti
270natura vestrum est atque origo caelitum.
ars seminandis efficax erroribus,
barbam rigentem dum Iovis circumplicat,
dum defluentem leniter flectens comam
limat capillos et corymbos Liberi,
275et dum Minervae pectus hydris asperat,
iniecit atram territis formidinem,
ut fulmen aeris ceu Tonantis horreant,
tremant venenum sibilantis Gorgonae,
putent ephebum post triumphos Indicos
280ferire thyrso posse, cum sit ebrius.
tum quod Dianam molle succinctam vident,
venantis arcum pertimescunt virginis;
si forte vultum tristioris Herculis
liquore crispo massa finxit fusilis,
285clavam minari, ni colatur, creditur.
iam quis paventum corda terror occupat
Iunonis iram si polite expresserit?
velut retortis intuens obtutibus
avertat ora de litantis hostia,
290lapis severa fronte mentitur minas.
miror quod ipsum non sacrastis Mentorem,
nec templum et aras ipse Phidias habet, [p. 250]
fabri deorum vel parentes numinum,
qui si caminis institissent segnius,
295non esset ullus Iuppiter conflatilis.
non erubescis, stulte, pago dedite,
te tanta semper perdidisse obsonia
quae dis ineptus obtulisti talibus,
quos trulla, pelvis, cantharus, sartagines,
300fracta et liquata contulerunt vascula?
ignosco fatuis haec tamen vulgaribus,
quos lana terret discolora in stipite,
quos saepe falsus circulator decipit,
quibus omne sanctum est, quod pavendum rancidac
305edentularum cantilenae suaserint.
vos eruditos miror et doctos viros,
perpensa vitae quos gubernat regula,
nescire vel divina vel mortalia
quo iure constent, quanta maiestas regat
310quidquid creatum est, quae creavit omnia.
Deus perennis, res inaestimabilis,
non cogitando, non videndo clauditur,
excedit omnem mentis humanae modum
nec conprehendi visibus nostris valet,
315extraque et intus inplet ac superfluit.
intemporalis, ante quam primus dies,
esse et fuisse semper unus obtinet;
lux ipse vera, veri et auctor luminis,
cum lumen esset, lumen effudit suum:
320ex luce fulgor natus hic est Filius.
vis una Patris, vis et una est Filii
unusque, ab uno lumine splendor satus [p. 252]
pleno refulsit claritatis numine.
natura simplex pollet unius Dei,
325et quidquid usquam est una virtus condidit,
caelum solumque, vim marini gurgitis,
globos dierum noctiumque praesides,
ventos, procellas, fulgura, imbres, nubila,
septemtriones, Hesperos, aestus, nives,
330fontes, pruinas et metalla et flumina,
praerupta, plana, montium convallia,
feras, volucres, reptiles, natatiles,
iumenta, pecua, subiugales, beluas,
flores, frutecta, germina, herbas, arbores,
335quae sunt odori, quaeque vernant esui.
haec non labore et arte molitus Deus
sed iussione, quam potestas protulit,
mandavit esse; facta sunt quae non erant,
Verbo creavit omniformem machinam;
340virtus paterna semper in verbo fuit.
cognostis ipsum: nunc colendi agnoscite
ritum modumque, quale sit templi genus,
quae dedicari sanxerit donaria,
quae vota poscat, quos sacerdotes velit,
345quod mandet illic nectar inmolarier.
aedem sibi ipse mente in hominis condidit
vivam, serenam, sensualem, flabilem,
solvi incapacem posse, nec destructilem,
pulchram, venustam, praeminentem culmine,
350discriminatis inlitam coloribus.
illic sacerdos stat sacrato in limine,
foresque primas virgo custodit Fides
innexa crines vinculis regalibus;
poscit litari victimas Christo et Patri
355quas scit placere, candidatas, simplices:
frontis pudorem, cordis innocentiam, [p. 254]
pacis quietem, castitatem corporis,
Dei timorem, regulam scientiae,
ieiuniorum parcitatem sobriam,
360spem non iacentem, semper et largam manum.
ex his amoenus hostiis surgit vapor
vincens odorem balsami, turis, croci,
auras madentes Persicorum aromatum.
sublatus inde caelum adusque tollitur
365et prosperatum dulce delectat Deum.
hanc disciplinam quisquis infensus vetat,
vetat probatum vivere et sanctum sequi,
vetat vigorem mentis alte intendere,
nostrique acumen ignis ad terram vocat,
370nec excitari vim sinit prudentiae.
o mersa limo caecitas gentilium!
o carnulenta nationum pectora!
o spissus error! o tenebrosum genus
terris amicum, deditum cadaveri,
375subiecta semper intuens, numquam supra!
furorne summus ultima et dementia est
deos putare, qui creantur nuptiis,
rem spiritalem terrulente quaerere,
elementa mundi consecrare altaribus,
380id quod creatum est conditorem credere,
deasceato supplicare stipiti,
verris cruore scripta saxa spargere,
aras ofellis obsecrare bubulis,
homines fuisse cum scias, quos consecras,
385urnas reorum morticinas lambere?
desiste, iudex saeculi, tantum nefas
viris iubere fortibusque et liberis,
nil est amore veritatis celsius.
Dei perennis nomen adserentibus
390nihil pavori est, mors et ipsa subiacet.’ [p. 256]
dudum coquebat disserente martyre
Asclepiades intus iram subdolam
stomachatus alto felle, dum longum silet
bilemque tectis concipit praecordiis;
395tandem latentis vim furoris evomit:
‘pro Iuppiter! quid est quod ex hoc audio?
stat inter aras et deorum imagines
et, quod fateri cogor, in medio foro
tacente memet, ac perorat perditus,
400quidquid sacrorum est ore foedans inpio.
o fas priorum! moris o prisci status!
inventa regum pro salute publica
Pompiliorum nostra carpunt saecula,
quis hos sophistas error invexit novus,
405qui non colendos esse divos disputent?
nunc dogma nobis Christianum nascitur
post evolutos mille demum consules
ab urbe Roma, ne retexam Nestoras.
quidquid novellum surgit, olim non fuit.
410vis summa rerum nosse? Pyrrham consule.
ubi iste vester tunc erat summus Deus,
divum favore cum puer Mavortius
fundaret arcem septicollem Romulus?
quod Roma pollet auspicato condita,
415Iovi Statori debet et dis ceteris.
hoc sanctum ab aevo est, hoc ab atavis traditum: [p. 258]
placanda nobis pro triumphis principis
delubra, faustus ut secundet gloriam
procinctus, utque subiugatis hostibus
420ductor quietum frenet orbem legibus.
accingere ergo, quisquis es, nequissime,
pro principali rite nobiscum deos
orare vita vel, quod hostem publicum
pati necesse est, solve poenam sanguine,
425sprevisse templa respuisse est principem.’
tunc ille: ‘numquam pro salute et maximis
fortissimisque principis cohortibus
aliter precabor quam fidele ut militent
Christique lymphis ut renascantur Patri,
430capiant et ipsum caelitus Paraclitum,
ut idolorum respuant caliginem,
cernant ut illud lumen aeternae spei
non suculentis influens obtutibus
nec corporales per fenestras emicans,
435puris sed intus quod relucet mentibus.
pupilla carnis crassa crassum perspicit,
et res caduca quod resolvendum est videt:
liquidis videndis aptus est animae liquor;
natura fervens sola ferventissimae
440divinitatis vim coruscantem capit.
hoc opto lumen imperator noverit
tuus meusque, si velit fieri meus;
nam si resistit Christiano nomini,
meus ille talis imperator non erit:
445scelus iubenti, crede, numquam serviam.’
‘statis, ministri?’ clamitans iudex ait,
‘statis manusque continetis vindices?
non rupta sulcis dissecatis viscera, [p. 260]
animam nec intus abditam rimamini,
450erumpit unde vox profana in principem?’
scindunt utrumque milites taeterrima
mucrone hiulco pensilis latus viri,
sulcant per artus longa tractim vulnera,
obliqua rectis, recta transversis secant,
455et iam refectis pectus albet ossibus.
nitendo anhelant, diffluunt sudoribus,
cum sit quietus heros in quem saeviunt.
haec inter addit sponte Romanus loqui:
‘si quaeris, o praefecte, verum noscere,
460hoc omne, quidquid lancinamur, non dolet.
dolet quod error pectori insedit tuo,
populos quod istos perditos 1 tecum trahis.
currunt frequentes undique ad spectaculum,
gentile vulgus, heu, gemenda corpora,
465crudumque nostrae sortis exemplum tremunt.
audite cuncti: clamo longe ac praedico,
emitto vocem de catasta celsior:
Christus paternae gloriae splendor, Deus,
rerum creator, noster idem particeps
470spondet salutem perpetem credentibus,
animae salutem, sola quae non occidit
sed iuge durans dispares casus subit;
aut luce fulget aut tenebris mergitur;
Christum secuta Patris intrat gloriam,
475disiuncta Christo mancipatur Tartaro.
curanda mercis qualitas, quaenam mihi
contingat olim perpetis substantiae;
nam membra parvi pendo quo pacto cadant,
casura certe lege naturae suae.
480instat ruina; quod resolvendum est, ruat.
nec distat, ignis et fidiculae saeviant, [p. 262]
an corpus aegrum languor asper torqueat,
cum saepe morbos maior armet saevitas. 1
non ungularum tanta vis latus fodit
485mucrone quanto dira pulsat pleurisis,
nec sic inusta lamminis ardet cutis,
ut febris atro felle venas exedit
vel summa pellis ignis obductus coquit
papulasque fervor aestuosus excitat:
490credas cremari stridulis cauteribus.
miserum putatis, quod retortis pendeo
extentus ulnis, quod revelluntur pedes,
conpago nervis quod sonat crepantibus:
sic eiulantes ossa clamant dividi,
495nodosa torquet quos podagra et artrisis.
horretis omnes hasce carnificum manus,
num mitiores sunt manus medentium,
laniena quando saevit Hippocratica?
vivum secatur viscus et recens cruor
500scalpella tinguit dum putredo abraditur.
putate ferrum triste chirurgos meis
inferre costis, quod secat salubriter,
non est amarum quo reformatur salus:
videntur isti carpere artus tabidos,
505sed dant medellam rebus intus vividis.
quis nescit autem quanta corruptela sit
contaminatae carnis ac solubilis?
sordet, tumescit, liquitur, foetet, dolet,
inflatur ira, solvitur libidine,
510plerumque felle tincta livores trahit. [p. 264]
aurum regestum nonne carni adquiritur?
inlusa vestis, gemma, bombyx, purpura
in carnis usum mille quaeruntur dolis,
luxus vorandi carnis arvinam fovet,
515carnis voluptas omne per nefas ruit.
medere, quaeso, carnifex, tantis malis,
concide, carpe fomitem peccaminum,
fac ut resecto debilis carnis situ
dolore ab omni mens supersit libera
520nec gestet ultra quod tyrannus amputet.
nec terrearis turba circumstantium:
hoc perdo solum quod peribit omnibus,
regi, clienti, pauperique et diviti;
sic vernularum, sic senatorum caro
525tabescit imo cum sepulcro condita est.
iactura vilis mordet et damnum leve
si, quo carendum est, perdere extimescimus:
cur, quod necesse est, non voluntas occupat?
natura cur non vertit in rem gloriae?
530legale damnum deputemus praemiis.
sed praemiorum forma quae sit fortibus
videamus, illa nempe quae numquam perit,
caelo refusus subvolabit spiritus,
Dei parentis perfruetur lumine
535regnante Christo stans in arce regia.
quandoque caelum ceu liber plicabitur,
cadet rotati solis in terram globus,
spheram ruina menstrualem destruet;
Deus superstes solus et iusti simul [p. 266]
540cum sempiternis permanebunt angelis.
contemne praesens utile, o prudens homo,
quod terminandum, quod relinquendum est tibi;
omitte corpus, rem sepulcri et funeris;
tende ad futuram gloriam, perge ad Deum;
545agnosce qui sis, vince mundum et saeculum.’
vixdum elocutus martyr hanc peregerat
orationem, cum furens interserit
Asclepiades: ‘vertat ictum carnifex
in os loquentis, inque maxillas manum
550sulcosque acutos et fidiculas transferat.
verbositatis ipse rumpatur locus,
scaturrientes perdat ut loquacitas
sermonis auras perforatis follibus,
quibus sonandi nulla lex ponit modum;
555ipsa et loquentis verba torqueri volo.’
inplet iubentis dicta lictor inpius;
charaxat ambas ungulis scribentibus
genas, cruentis et secat faciem notis,
hirsuta barbis solvitur carptim cutis,
560et mentum adusque vultus omnis scinditur.
martyr fluentem fatur inter sanguinem:
‘grates tibi, o praefecte, magnas debeo,
quod multa pandens ora iam Christum loquor,
artabat ampli nominis praeconium
565meatus unus, inpar ad laudes Dei.
rimas patentes invenit vox edita
multisque fusa rictibus reddit sonos
hinc inde plures, et profatur undique
Christi Patrisque sempiternam gloriam,
570tot ecce laudant ora quot sunt vulnera.’
tali repressus cognitor constantia
cessare poenam praecipit, tunc sic ait:
‘per solis ignes iuro, qui nostros dies [p. 268]
reciprocatis administrat circulis,
575cuius recursu lux et annus ducitur,
ignes parandos iam tibi tristis rogi,
qui fine digno corpus istud devorent,
quod perseverans tam resistit nequiter
sacris vetustis, nec dolorum spiculis
580victum fatiscit, fitque poenis fortius.
quis hunc rigorem pectori iniecit stupor?
mens obstinata est, corpus omne obcalluit,
tantus novelli dogmatis regnat furor:
hic nempe vester Christus haud olim fuit,
585quem tu fateris ipse suffixum cruci.’
‘haec illa crux est omnium nostrum salus,’
Romanus inquit: ‘hominis haec redemptio est.
scio incapacem te sacramenti, inpie,
non posse caecis sensibus mysterium
590haurire nostrum: nil diurnum nox capit.
tamen in tenebris proferam claram facem,
sanus videbit, lippus oculos obteget.
' removete lumen,' dicet insanabilis;
' iniuriosa est nil videnti claritas.'
595audi, profane, quod gravatus oderis.
regem perennem rex perennis protulit
in se manentem nec minorem tempore,
quia tempus illum non tenet; nam fons retro
exordiorum est et dierum et temporum,
600ex Patre Christus: hoc Pater, quod Filius.
hic se videndum praestitit mortalibus,
mortale corpus sumpsit inmortalitas,
ut, dum caducum portat aeternus Deus,
transire nostrum posset ad caelestia: [p. 270]
605homo est peremptus et resurrexit Deus.
congressa mors est membra gestanti Deo;
dum nostra temptat, cessit inmortalibus.
stultum putatis hoc, sophistae saeculi;
sed stulta mundi summus elegit Pater,
610ut stultus esset saeculi prudens Dei.
antiquitatem Romuli et Mavortiam
lupam renarras, primum et omen vulturum.
si res novellas respuis, nil tam recens:
vix mille fastis inplet hanc aetatulam
615cursus dierum conditore ab augure.
sescenta possum regna pridem condita
proferre toto in orbe, si sit otium,
multo ante clara quam capellam Gnosiam
suxisse fertur Iuppiter, Martis pater,
620sed illa non sunt, haec et olim non erunt.
crux ista Christi, quam novellam dicitis,
nascente mundo factus ut primum est homo,
expressa signis, expedita est litteris:
adventus eius mille per miracula
625praenuntiatus ore vatum consono.
reges, prophetae, iudicesque et principes
virtute, bellis, cultibus, sacris, stilo
non destiterunt pingere formam crucis,
crux praenotata, crux adumbrata est prius, [p. 272]
630crucem vetusta conbiberunt saecula.
tandem refectis vocibus propheticis
aetate nostra conprobata antiquitas
coram refulsit ore conspicabili,
ne fluctuaret veritas dubia fide,
635si non pateret teste visu comminus.
hinc nos et ipsum non perire credimus
corpus, sepulcro quod vorandum traditur,
quia Christus in se mortuum corpus cruci
secum excitatum vexit ad solium Patris,
640viamque cunctis ad resurgendum dedit.
crux illa nostra est, nos patibulum ascendimus,
nobis peremptus Christus et nobis Deus
Christus reversus, ipse qui moriens homo est,
natura duplex: moritur et mortem domat,
645reditque in illud quod perire nesciat.
dixisse pauca sit satis de mysticis
nostrae salutis deque processu spei.
iam iam silebo: margaritas spargere
Christi vetamur inter inmundos sues,
650lutulenta sanctum ne ferant animalia.
sed quia profunda non licet luctarier
ratione tecum, consulamus proxima:
interrogetur ipsa naturalium
simplex sine arte sensuum sententia:
655fuci inperitus fac ut adsit arbiter.
da septuennem circiter puerum aut minus,
qui sit favoris liber et non oderit
quemquam nec ullum mentis in vitium cadat,
periclitemur quid recens infantia
660dicat sequendum, quid novus sapiat vigor.’
hanc ille sancti martyris vocem libens
amplexus unum de caterva infantium
parvum nec olim lacte depulsum capi [p. 274]
captumque adesse praecipit. ‘quidvis roga,’
665inquit, ‘sequamur quod probant pusio.’
Romanus ardens experiri innoxiam
laetantis oris indolem ‘filiole,’ ait,
‘dic, quid videtur esse verum et congruens,
unumne Christum colere et in Christo Patrem,
670an conprecari mille formarum deos?’
adrisit infans nec moratus rettulit:
‘est quidquid illud, quod ferunt homines Deum,
unum esse oportet et quod uni est unicum,
cum Christus hoc sit, Christus est verus Deus.
675genera deorum multa nec pueri putant.’
stupuit tyrannus sub pudore fluctuans;
nec vim decebat innocenti aetatulae
inferre leges, nec loquenti talia
furor sinebat efferatus parcere.
680‘quis auctor,’ inquit, ‘vocis est huius tibi?’
respondit ille: ‘mater, et matri Deus.
illa ex parente Spiritu docta inbibit
quo me inter ipsa pasceret cunabula;
ego, ut gemellis uberum de fontibus
685lac parvus hausi, Christum et hausi credere.’
‘ergo ipsa mater adsit,’ exclamat, ‘cedo,’
Asclepiades; ‘disciplinae et exitum
tristem suae magistra spectet inpia,
male eruditi torqueatur funere
690infantis orba, quemque corrupit fleat.
absit ministros vilis ut muliercula
nostros fatiget: quantulus autem dolor
vexabit artus mortis auxilio brevis!
oculi parentis punientur acrius
695quam si cruentae membra carpant ungulae.’
vix haec profatus pusionem praecipit [p. 276]
sublime tollant et manu pulsent nates,
mox et remota veste virgis verberent
tenerumque duris ictibus tergum secent,
700plus unde lactis quam cruoris defluat.
quae cautis illud perpeti spectaculum,
quis ferre possit aeris aut ferri rigor?
inpacta quotiens corpus attigerat salix,
tenui rubebant sanguine uda vimina,
705quem plaga flerat roscidis livoribus.
ferunt minaces verberantium genas
inlacrimasse sponte dimanantibus
guttis per ora barbarum frementia,
scribas et ipsos et coronam plebium
710proceresque siccis non stetisse visibus.
at sola mater hisce lamentis caret,
soli sereno frons renidet gaudio;
stat in piorum corde pietas fortior
amore Christi contumax doloribus
715firmatque sensum mollis indulgentiae.
sitire sese parvus exclamaverat: '
animae aestuantis ardor in cruciatibus
hoc exigebat, lymphae ut haustum posceret:
quem torva mater eminus triste intuens
720vultu et severis vocibus sic increpat:
‘puto inbecillo, nate, turbaris metu
et te doloris horror adflictum domat,
non hanc meorum viscerum stirpem fore
Deo spopondi, non in hanc spem gloriae
725te procreavi, cedere ut leto scias.
aquam bibendam postulas, cum sit tibi
fons ille vivus praesto, qui semper fluit
et cuncta solus inrigat viventia,
intus forisque spiritum et corpus simul,
730aeternitatem largiens potantibus. [p. 278]
venies ad illud mox fluentum, si modo
animo ac medullis solus ardor aestuet
videre Christum, quod semel potum adfatim
sic sedat omnem pectoris flagrantiam
735vita ut beata iam sitire nesciat.
hic, hic bibendus, nate, nunc tibi est calix,
mille in Bethleem quem biberunt parvuli:
oblita lactis et papillarum inmemor
aetas amaris, mox deinde dulcibus
740refecta poclis mella sumpsit sanguinis.
exemplum ad istud nitere, o fortis puer,
generosa prolis, matris et potentia,
omnes capaces esse virtutum Pater
mandavit annos, neminem excepit diem,
745ipsis triumphos adnuens vagitibus.
scis, saepe dixi, cum docenti adluderes
et garrulorum signa verborum dares,
Isaac fuisse parvulum patri unicum,
qui, cum inmolandus aram et ensem cerneret,
750ultro sacranti colla praebuerit seni.
narravi et illud nobile ac memorabile
certamen, una matre quod septem editi
gessere pueri, sed tamen factis viri,
hortante eadem matre in ancipiti exitu
755poenae et coronae sanguini ut ne parcerent.
videbat ipsos apparatus funerum
praesens suorum nec movebatur parens
laetata quotiens aut olivo stridula
sartago frixum torruisset puberem
760dira aut cremasset lamminarum inpressio.
comam cutemque verticis revulserat
a fronte tortor, nuda testa ut tegmine
cervicem adusque dehonestarct caput; [p. 280]
clamabat illa: ' patere; gemmis vestiet
765apicem hunc corona regio ex diademate.'
linguam tyrannus amputari iusserat
uni ex ephebis; mater aiebat: ' satis
iam parta nobis gloria est; pars optima
Deo inmolatur ecce nostri corporis;
770digna est fidelis lingua quae sit hostia.
interpres animi, enuntiatrix sensuum,
cordis ministra, praeco operti pectoris,
prima offeratur in sacramentum necis
et sit redemptrix prima membrorum omnium;
775ducem dicatam mox sequentur cetera.'
his Maccabeos incitans stimulis parens
hostem subegit subiugatum septies,
quot feta natis, tot triumphis inclyta;
me partus unus ut feracem gloriae,
780mea vita, praestet, in tua est situm manu.
per huius alvi fida conceptacula,
per hospitalem mense bis quino larem,
si dulce nostri pectoris nectar tibi,
si molle gremium, grata si crepundia,
785persiste et horum munerum auctorem adsere.
quanam arte nobis vivere intus coeperis,
nihilumque et illud, unde corpus, nescio;
novit animator solus et factor tui.
inpendere ipsi, cuius ortus munere es;
790bene in datorem quod dedit refuderis.’
talia canente matre iam laetus puer
virgas strepentes et dolorem verberum
ridebat. hic tum cognitor pronuntiat:
‘claudatur infans carcere et tanti mali
795Romanus auctor torqueatur acrius.’ [p. 282]
illum recentes per cicatricum vias
denuo exarabant, quaque acutum traxerant
paulo ante ferrum, mox recrudescentibus
plagis apertas persequebantur notas,
800quos iam superbus victor ignavos vocat.
‘o non virile robur, o molles manus!
unam labantis dissipare tam diu
vos non potesse fabricam corpusculi!
vix iam cohaeret, nec tamen penitus cadit,
805vincens lacertos dexterarum inertium.
citius cadaver dentibus carpunt canes,
longeque morsus vulturum efficacior
ad devorandas carnis offas mortuae,
languetis inbelli fame ac fatiscitis,
810gula est ferina, sed socors edacitas.’
exarsit istis turbida ira iudicis
seque in supremam concitat sententiam:
‘si te morarum paenitet, finem citum
subeas licebit: ignibus vorabere
815damnatus et favilla iam tenuis fies.’
abiens at ille, cum foro abriperent virum
truces ministri, pone respectans ait:
‘appello ab ista, perfide, ad Christum meum
crudelitate, non metu mortis tremens,
820sed ut probetur esse nil quod iudicas.’
‘quid differo,’ inquit ille, ‘utrosque perdere,
puerum ac magistrum, conplices sectae inpiae?
gladius recidat vile vix hominis caput
infantis, istum flamma vindex concremet,
825sit his sub uno fine dispar exitus.’
perventum ad ipsum caedis inplendae locum,
natum gerebat mater amplexu et sinu, [p. 284]
ut primitivum crederes fetum geri
Deo offerendum sancti Abelis ferculo,
830lectum ex ovili, puriorem ceteris.
puerum poposcit carnifex, mater dedit,
nec inmorata est fletibus, tantum osculum
inpressit unum: ‘vale,’ ait, ‘dulcissime,
et cum beatus regna Christi intraveris,
835memento matris, iam patrone ex filio.’
dixit: deinde dum ferit cerviculam
percussor ense, docta mulier psallere
hymnum canebat carminis Davitici:
' pretiosa sancti mors sub aspectu Dei,
840tuus ille servus, prolis ancillae tuae.'
talia retexens explicabat pallium
manusque tendebat sub ictu et sanguine,
venarum ut undam profluam manantium
et palpitantis oris exciperet globum:
845excepit, et caro adplicavit pectori.
at parte campi ex altera inmanem pyram
texebat ustor fumidus pinu arida,
sarmenta mixtim subdita et faeni struem
spargens liquato rore ferventis picis,
850quo flamma pastu cresceret ferocius.
et iam retortis bracchiis furca eminus
Romanus actus ingerebatur rogo:
‘scio,’ inquit ille, ‘non futurum ut concremer,
nec passionis hoc genus datum est mihi,
855et restat ingens quod fiat miraculum.’
haec eius orsa sequitur inmensus fragor
nubis ruentis, nimbus undatim nigro [p. 286]
praeceps aquarum flumine ignes obruit.
aiunt olivo semiconbustas faces,
860sed vincit imber iam madentem fomitem.
trepidare taeter carnifex rebus novis
turbatus, et qua posset arte insistere,
versare torres cum favillis umidis,
prunas maniplis confovere stuppeis '
865et semen ignis inter undas quaerere.
quod cum tumenti nuntiatum iudici,
commovit 1 iram fellis inplacabilis:
‘quousque tandem summus hic nobis magus
inludet,’ inquit, ‘Thessalorum carmine
870poenam peritus vertere in ludibrium?
fortasse cervix, si secandam iussero
flecti sub ensem, non patebit vulneri:
vel amputatum plaga collum dividens
rursus coibit ac reglutinabitur,
875umerisque vertex eminebit additus.
temptemus igitur ante partem quampiam
truncare ferro corporis superstitis,
ne morte simpla criminosus multiplex
cadat vel una perfidus caede oppetat:
880quot membra gestat, tot modis pereat volo.
libet experiri, Lerna sicut traditur,
utrum renatis pullulascat artubus,
ac se inminuti corporis damnis novum
instauret: ipse praesto erit tunc Hercules
885hydrina suetus ustuire vulnera.
iam nunc secandi doctus adsit artifex,
qui cuncta norit viscerum confinia [p. 288]
vel nexa nervis disparare vincula.
date hunc, revulsis qui medetur ossibus
890aut fracta nodis sarciens conpaginat.
linguam priorem detrahat radicitus,
quae corpore omni sola vivit nequior;
illa et procaci pessima in nostros deos
invecta motu fas profanavit vetus,
895audax et ipsi non pepercit principi.’
Aristo quidam medicus accitus venit,
proferre linguam praecipit: profert statim
martyr retectam, pandit ima et faucium;
ille et palatum tractat et digito exitum
900vocis pererrans vulneri explorat locum.
linguam deinde longe ab ore protrahens
scalpellum in usque guttur insertans agit.
illo secante fila sensim singula
numquam momordit martyr aut os dentibus
905conpressit artis nec cruorem sorbuit.
inmotus et patente rictu constitit
dum sanguis extra defluit scaturriens;
perfusa pulcher menta russo stemmate
fert et cruenti pectoris spectat decus
910fruiturque et ostro vestis ut iam regiae.
praefectus ergo ratus elinguem virum
cogi ad sacrandum posse, cum verbis carens
nil in deorum blateraret dedecus,
iubet reduci iam tacentem ac debilem
915multo loquentis turbine olim territus.
reponit aras ad tribunal denuo
et tus et ignem vividum in carbonibus
taurina et exta vel suilla abdomina:
ingressus ille, ut hos paratus perspicit,
920insufflat, ipsos ceu videret daemonas. [p. 290]
inridet hoc Asclepiades laetior,
addit deinde: ‘numquid inclementius,
sicut solebas, es paratus dicere?
effare quidvis ac perora et dissere.
925permitto vocem libere ut exerceas.’
Romanus alto corde suspirans diu
gemitu querellam traxit et sic orsus est:
‘Christum loquenti lingua numquam defuit,
nec verba quaeras quo regantur organo,
930cum praedicatur ipse verborum dator.
qui fecit ut vis vocis expressa intimo
pulmone et oris torta sub testudine
nunc ex palato det repercussos sonos,
nunc temperetur dentium de pectine,
935sitque his agendis lingua plectrum mobile,
si mandet idem faucium sic fistulas
spirare flatu concinentes consono
ut verba in ipsis explicent meatibus,
vel exitu oris cymbalis profarier
940nunc pressa parce labra, nunc hiantia,
dubitasne verti posse naturae statum,
cui facta forma est, qualis esset primitus?
hanc nempe factor vertere, ut libet, potest
positasque leges texere ac retexere,
945linguam loquella ne ministram postulet.
vis scire nostri numinis potentiam?
fluctus liquentis aequoris pressit pede:
natura fluxa ac tenuis in solidum coit,
quam dispar illis legibus quis condita est!
950solet natatus ferre, fert vestigia.
habet usitatum munus hoc divinitas
quae vera nobis colitur in Christo et Patre,
mutis loquellam, percitum claudis gradum, [p. 292]
surdis fruendam reddere audientiam,
955donare caecis lucis insuetae diem.
haec si quis amens fabulosa existimat,
vel ipse tute si parum fidelia
rebare pridem, vera cognoscas licet:
habes loquentem, cuius amputaveras
960linguam: probatis cede iam miraculis.’
horror stupentem persecutorem subit
timorque et ira pectus in caliginem
vertere; nescit vigilet anne somniet,
miratur haerens quod sit ostenti genus,
965formido frangit, armat indignatio.
nec vim domare mentis effrenae potest,
nec quo furoris tela vertat invenit,
postremo medicum saevus insontem iubet
reum citari; nundinatum hunc arguit
970mercede certa pactus ut conluderet:
aut ferrum in ore nil agens et inritum
versasse frustra seu retunsis tactibus
aut arte quadam vulnus inlatum breve,
quod sauciata parte linguam laederet
975nervos nec omnes usquequaque abscideret.
manere salvam vocis harmoniam probe
non posse, inani concavo verba exprimi,
quae concrepare ligula moderatrix facit,
esto ut resultet spiritus vacuo specu,
980echo sed extat inde, non oratio.
veris refutat medicus hanc calumniam:
‘scrutare vel tu nunc latebras faucium,
intraque dentes curiosum pollicem
circumfer, haustus vel patentes inspice,
985lateatne quidquam quod regat spiramina. [p. 294]
quamquam forassem forte si puncto levi
tenuive linguam contigissem vulnere,
titubante plectro fatus esset debilis,
nam cum magistra vocis in vitium cadit,
990usus necesse est et loquendi intercidat.
fiat periclum, si placet, cuiusmodi
edat querellam quadrupes lingua eruta,
elinguis et quem porca grunnitum strepat;
cui vox fragosa, clamor est inconditus,
995probabo mutam nil sonare stridulum.
testor salutem principis me simplici
functum secantis arte, iudex optime,
servisse iussis absque fraude publicis,
sciat hic quis illi verba suggillet deus:
1000ego unde mutus sit disertus nescio.’
his sese Aristo purgat, at contra inpium
nil haec latronem Christianorum movent;
magis magisque fertur in vesaniam,
quaerit alienus sanguis ille asperserit
1005virum, suone fluxerit de vulnere.
respondit his Romanus: ‘eccum, praesto sum:
meus iste sanguis verus est, non bubulus.
agnoscis illum quem loquor, miserrimc
pagane, vestri sanguinem sacrum bovis,
1010cuius litata caede permadescitis?
summus sacerdos nempe sub terram scrobe
acta in profundum consecrandus mergitur,
mire infulatus, festa vittis tempora [p. 296]
nectens, corona tum repexus aurea,
1015cinctu Gabino sericam fultus togam.
tabulis superne strata texunt pulpita
rimosa rari pegmatis conpagibus,
scindunt subinde vel terebrant aream
crebroque lignum perforant acumine,
1020pateat minutis ut frequens hiatibus.
huc taurus ingens fronte torva et hispida
sertis revinctus aut per armos floreis
aut inpeditis cornibus deducitur,
nec non et auro frons coruscat hostiae,
1025saetasque fulgor brattealis inficit.
hic ut statuta est inmolanda belua,
pectus sacrato dividunt venabulo;
eructat amplum vulnus undam sanguinis
ferventis, inque texta pontis subditi
1030fundit vaporum flumen et late aestuat.
tum per frequentes mille rimarum vias
inlapsus imber tabidum rorem pluit,
defossus intus quem sacerdos excipit
guttas ad omnes turpe subiectans caput
1035et veste et omni putrefactus corpore.
quin os supinat, obvias offert genas,
supponit aures, labra, nares obicit,
oculos et ipsos perluit liquoribus,
nec iam palato parcit et linguam rigat,
1040donec cruorem totus atrum conbibat.
postquam cadaver sanguine egesto rigens
conpage ab illa flamines retraxerint
procedit inde pontifex visu horridus,
ostentat udum verticem, barbam gravem,
1045vittas madentes atque amictus ebrios. [p. 298]
hunc inquinatum talibus contagiis,
tabo recentis sordidum piaculi,
omnes salutant atque adorant eminus,
vilis quod illum sanguis et bos mortuus
1050foedis latentem sub cavernis laverint.
addamus illam, vis, hecatomben tuam,
centena ferro cum cadunt animalia,
variaque abundans caede restagnat cruor,
vix ut cruentis augures natatibus
1055possint meare per profundum sanguinis?
sed quid macellum pingue pulvinarium,
quid maximorum lancinatores gregum
eviscerata carne crudos criminor?
sunt sacra quando vosmet ipsi exciditis,
1060votivus et cum membra detruncat dolor.
cultrum in lacertos exerit fanaticus
sectisque Matrem bracchiis placat deam,
furere ac rotari ius putatur mysticum;
parca ad secandum dextra fertur inpia,
1065caelum meretur vulnerum crudelitas.
ast hic metenda dedicat genitalia,
numen reciso mitigans ab inguine
offert pudendum semivir donum deae:
illam revulsa masculini germinis
1070vena effluenti pascit auctam sanguine.
uterque sexus sanctitati displicet,
medium retentat inter alternum genus,
mas esse cessat ille, nec fit femina,
felix deorum mater inberbes sibi [p. 300]
1075parat ministros levibus 1 novaculis.
quid, cum sacrandus accipit sphragitidas?
acus minutas ingerunt fornacibus,
his membra pergunt urere, ut igniverint;
quamcumque partem corporis fervens nota
1080stigmarit, hanc sic consecratam praedicant.
functum deinde cum reliquit spiritus
et ad sepulcrum pompa fertur funeris,
partes per ipsas inprimuntur bratteae;
insignis auri lammina obducit cutem,
1085tegitur metallo, quod perustum est ignibus.
has ferre poenas cogitur gentilitas,
hac di coercent lege cultores suos:
sic daemon ipse ludit hos quos ceperit,
docet execrandas ferre contumelias,
1090tormenta inuri mandat infelicibus.
at noster iste sanguis ex vestra fluit
crudelitate, vos tyrannide inpia
exulceratis innocentum corpora,
si vos sinatis, incruente vivimus,
1095at si cruente puniamur, vincimus.
sed iam silebo; finis instat debitus,
finis malorum, passionis gloria;
iam non licebit, inprobe, ut licuit modo,
torquere nostra vel secare viscera;
1100cedas necesse est victus et iam desinas.’
‘cessabit equidem tortor et sector dehinc,’
iudex minatur ‘sed peremptoris manus
succedet illis, strangulatrix faucium;
aliter silere nescit oris garruli
1105vox inquieta, quam tubam si fregero.’
dixit, foroque protrahi iussit virum, [p. 302]
trudi in tenebras noxialis careeris;
elidit illic fune collum martyris
lictor nefandus, sic peracta est passio;
1110anima absoluta vinculis caelum petit.
gesta intimasse cuncta fertur principi
praefectus addens ordinem voluminum
seriemque tantae digerens tragoediae:
laetatus omne crimen in fasces refert
1115suum tyrannus chartulis vivacibus.
illas sed aetas conficit diutina,
fuligo fuseat, pulvis obducit situ,
carpit senectus aut ruinis obruit:
inscripta Christo pagina inmortalis est,
1120nec obsolescit ullus in caelis apex.
excepit adstans angelus coram Deo
et quae loeutus martyr et quae pertulit,
nec verba solum disserentis condidit,
sed ipsa pingens vulnera expressit stilo
1125laterum, genarum pectorisque et faucium.
omnis notata est sanguinis dimensio,
ut quamque plagam sulcus exaraverit,
altam, patentem, proximam, longam, brevem,
quae vis doloris, quive segmenti modus;
1130guttam cruoris ille nullam perdidit.
hic in regestis est liber caelestibus,
monumenta servans laudis indelebilis,
relegendus olim sempiterno iudici,
libramine aequo qui malorum pondera
1135et praemiorum conparabit copias.
vellem sinister inter haedorum greges,
ut sum futurus, eminus dinoscerer
atque hoc precante diceret rex optimus:
‘Romanus orat; transfer hunc haedum mihi;
1140sit dexter agnus, induatur vellere.’ [p. 304]
