Mussato, Albertino Padova 1261 - Chioggia 1329, de obsidione, de obsidione obsid. de obsidione domini Canis Grandis de Verona circa menia Paduane civitatis (G. Gianola, 2000)

¹
Invictum populum formidatumque per omnem
Italiam, Clio, quovis, soror inclita, cantu
Ede virum, nec te non equa voce sequentem
Dedignare chelim. Sanctorum tempora vatum
5Preteriere, modis nunc nostra minoribus etas
Admittit tenerum leni modulamine carmen.
Te prodente canam seclo memoranda perenni
Prelia que Patave magnus Canis intulit urbi,
Virtutem obsessi populi durosque labores
10Germanasque acies et pulsum menibus hostem.
Postquam castra Canis Patavinam circiter urbem
Fixerat, equatis succiso cespite campis
Ne cursu obstarent visuve per arva virentes
Arboree frondes neu quis foret exitus urbi,
15Sedulus armatis lustrabat valla maniplis
Casside sub torva rigidisque horrendus in armis.
Parebant victi per singula rura coloni
Figentes tectis patulis insignia Scalis
Atque novo reverentur hero prestantque favores
20Vocibus infesti patrie, non mentibus, urbi.
Mesta coronato stabat plebs intima vallo
Exosum spectans animis ardentibus hostem.
Atque aliquis magna fudit lamenta querela,
Antiquis magno referens presentia questu:
25"Ha pater, eterna qui secula nostra revolvis
Lege, Deus, cur sic urgeri menibus uni
Decretum est genti? Recidivane Pergama restant
Inclitus Euganei que fixit in arva Timavi
Anthenor profugus Frigiis elapsus ab oris?
30Non sic (preteritis liceat si credere fatis)
Expedit, ut populus pereat discrimine belli
Iste, sed ut longa compostus pace quiescat.
In te nostra tamen vox invehat excita questu,
Nobilis urbs Patavi, natura pinguis et arvis
35Euganeis longe fundata sub omine pacis,
Condidit a Frigiis quam gens erepta ruinis.
Cur sic instabilis totiens obversa rotatu
Naturam sortemque tuam per tempora mutas?
Pinguis alis pleno distentos ubere cives
40Dona quibus flave Cereris alimenta ministras,
Lacte et melle fluens et Bachi munere largo.
Una etas simplex et fraudis nescia vivit
De bene quesitis lucris et munere glebe,
Equa pace fruens, dum diligit otia pacis
45Defenditque suos sine vi tutissima fines.
Quippe monent cives patrie monimenta ruine
Preterite qui, dum memores infanda renarrant
Scandala, candentes animos aususque cohercent.
Dumque senes vivunt vivit respublica, cumque
50Deficiunt oriens inimica superbia surgit.
Serpit ab hac luxus fenusque et dira cupido,
Intuitu longo spaciosos iungere campos
Rure, sed urbe domos altas extollere celo
Pingere et ere trabes aurumque apponere tignis,
55Aspernare epulas patrum pecudumque legumen
Dicere seu liquidis assuescere corpora rapis.
Decernunt pingues patinas lactentibus edis
Instaurare satis melius teneroque iuvenco.
Eunuchos laudant pullos carnesque ferinas
60Ferculaque ex Arabum spicis condita sapore.
Spernere finitimas gentes et malle timeri
Incipiunt veterumque irrumpere federa patrum
Atque vetus nullo rescindere fedus amore.
Tunc locus invidie, furit in precordia livor
65Divisos acuens studia in contraria cives
Et patriam inficiens odio excrescente quietem.
Tum raptim exorte subeunt in viscera partes
Invigilantque doli, mordentes anxia cure
Corda vorant que seva struant molimina queve
70Forsan in exosos iaciant nova crimina cives
Quo valeant rapidum vulgus concire furore
Illaque precipiti plectenda impingere plebi.
Credula ve nimium semper victoribus illa
Exequitur voces clamantum atque irruit illo
75Quo vox alta sonat scelus obtestata reorum
Quos non ulla fides iurisve evicerit ordo.
Fit civile nefas comissum examine nullo;
Non nisi sed veri series post acta liquescit.
Heu sero tantum post vulnera penitet ire!
80Tum furor et rabies et inevitabile prorsus
Exitium propria se se depellere terra
Vel sibi vicino patriam prebere tiranno.
Deprensum tamen est semper quod credula plebes
Seditione carens graditur per simplicis equi,
85Natura monstrante, vias dictamine sancto;
Fraude tamen procerum que circumventa suorum,
Fisa nimis, patitur sevas indigna ruinas.
Hoc iuvat etatem tantum que tempore vivit,
Quod videt affligi plectique sub ordine primos
90Auctores scelerum. Non unquam regula fallit
Illa, nec a quoquam scelus hoc transivit inultum.
Haud hec eveniunt unquam sine strage nocentum.
Si petat exemplum quivis ab origine prima,
Urbs Padue magne fuerit cum filia Troie,
95Et patrem et prolem secum delevit adulter
Dardanus. O semper nostrorum causa malorum
Femina! Sed nostros reprimant hic carmina questus.
Nec minus ob Troiam bellis et fraudibus ustam
Ira deum pelago reduces delevit Achivos.
100Aiax igne poli cecidit percussus Oyleus
Emersusque freto saciavit Palladis iram;
Pars confisa fuga, conspecto lumine falso,
Cautibus allidens Capharei fraude perempta est.
Ingenio miseros hoc circumvenit Achivos
105Fraude sua genitor Palamedis fraude necati.
Magnanimum Atridem noctu iugulavit adulter:
Nec lare nec patria potuit gaudere quiete.
Appulsus proprie Dyomedes cedere terre
Advena Siccaniam soceri transivit ad oram.
110Nonne pererratum longis anfractibus equor
Infandique doli Circes sevique Cyclopes
Dullichium tenuere ducem maria omnia circum
Lustrantem, propriam fesso qui numine tandem,
Non nisi confectus senio, pervenit ad urbem?
115Cur aliquos frustra longo sermone moremur?
Res mansere Asie post diruta Pergama nulle,
Vile pecus cunctis hodie gens illa putata est.
Cleonimus rex Grecorum dilapsus ab undis
Adriacis multa vicina per equora classe
120Invasit Patavos ingenti turbine vicos.
Quem contra egressi Patavina ex urbe coloni
Delevere suis conclusum finibus, altas
Et cepere rates fugitque per equora solus.
Menibus excelsas secum traxere carinas
125Antiqui Troades Patavi. Solennia nostri
Festa iocis hodie memorant navalia naute.
Nota satis vobis Ecerini gesta nefandi,
Civibus ob patriam dederit que premia primis
Ere datam. Vivunt hec nostra in secla. Nepotes
130Videre extinctum reliqua cum prole tirannum.
Nostra resurrexit demum respublica victrix
(Fert hodie dignas Romana ecclesia laudes).
Hec aliquis vatum tragica defleta querela
Tradidit Archilocis in parva volumina metris.
135Si causas tanti liceat depromere belli,
Cognita cum fuerint Ecerini facta profani
Que tantum aflicti nostri videre parentes,
Non tamen he fatis culpe impendantur iniquis
Aut nimis accense divini numinis ire;
140O Patavi, potius meritis impingite vestris.
Nam postquam excrevit tantarum copia rerum
Quas fecunda dabat tellus et pontus et aer,
Continuo mentes inopes opulentia fecit
Invasitque animos malesuada superbia vestros,
145Spernere finitimas vestro sub climate gentes
Et nullas vestris equas presumere vires.
Quesitam multo censu magnoque favore,
Paccata vobis Henrici Cesaris ira,
Deseruit sanctam vestra inconstantia pacem
150Et furor effrenis rupit longa otia vester
Delevitque aquilas mundi comunia signa
Invasitque Canem bellis vicina tenentem
Rura sub imperii titulo regisque favore
Et ferro et flammis binas exivit in urbes.
155Sed neque sic omnes in vos convertere culpas
Quippe velim vestros vel sic reprendere motus,
Quin fatear vestra quicquam rationis in ira.
Noverat Henricus, si fas est dicere, Cesar
Vos odisse Canem notis rationibus hostem,
160Ante parum fuerat cum capta Vicentia, cesos
Ob cives Padue civili federe fratres
Tum sibi connexos captivaque corpora venum
Ere data et vobis multa feritate perossum.
Vera loqui liceat. Sua per preconia pacem
165Cesar in Italiam veniens promiserat orbi;
Verone fuerat iungenda Vicentia terris
Ut pax sancta foret populique in pace manerent;
Haud aliter fieri poterat nisi iudicis huius
Sub Canis imberbis sceptro, qui noverat usum
170Pacis in his oris, cum nemo quietior illo.
Nempe auctore Deo rerum dignissimus ordo
Adveniens eque superis descendit ab astris.
Non aliter vestros potuit sedare furores;
Vestra quidem dignis mulctavit crimina penis.
175Atque etiam iam nunc, ut bella externa sinamus,
Intima quis referat solo fedissima dictu,
Deteriora quibus non unquam viderat etas?
Indiga nullius fuit intestina tiranni
Impietas, sevos movit que dira potentes
180In proprios cives stolidum concire popellum
Ordine non ullo comunia rumpere iura
Et venale forum socio fedare cruore,
Plebsque nimis vanas admittens credula voces
Libertate sua cessit privata ruina,
185Publica privatis cesserunt iura, nec inde
Ullus in urbe locus solitis parere statutis.
Dehinc subiecta viris periit respublica paucis
Postque hec omissis leges siluere statutis,
Plebiscita sui nec decrevere tribuni.
190Exilium cives multi petiere volentes,
Linquentes mestam sevis terroribus urbem,
Et proprias liquere domos victosque penates.
Sed lare nativo multi discrimine magno
Non nisi conspectis gladiis cessere sequentum.
195Quid fugis exosum domini per tempora nomen?
Ad dominum confusa tuis urbs libera culpis
Circumventa venis et civi subderis uni.
Quidni? Sopitum bellum civile putatum est
Externumque simul: nam sic suasere priores.
200Tunc aliquis magno clamans hortamine vocem
Extulit: 'O cives uni parere necesse est.
Unus enim nobis cunctando restituet rem'.
Heu neque sopitum bellum civile, sed auctum,
Externumque simul. Fugere ex ordine plures
205Qui domini preerant lateri menseque priores,
Querentes veterem digressi menibus hostem.
Inde aliud maius sequitur scelus. Altera namque
His inimica prius Padue depulsa iuventus
Se paribus votis annexo federe iungit
210Accersuntque Canem collectis viribus urbi
Bella movere sue patriisque insidere muris".
Multa sub hoc referens aliquis subiunxerat ille
Omnia que nostro fuerant si digna relatu
Materiam longabat opus. Sed carmina sistit
215Nostra dolor, lacrime veniuntque ad lumina nostre.
Sit satis instantis casus predicere belli
Nec modo preteritos liceat renovare dolores.
Sevus ut inclusos rerum privaverat usu
Exteriore Canis fructusque negaverat omnes,
220Hoc solum restare putat, comunia tantum
Si miseris elementa neget. Tum flumina primum
Sistere conatur circum labentia muros.
Evocat ex omni Patavino rure colonos
Adiecitque loco vicine illabitur urbi
225A quo Brintha celer iussitque fluenta recludi.
Haud secus ut iussi faciunt: ingentia sternunt
Robora et impactam silicum sub pondere terram.
O genus agrestum, servum pecus, utile mundo
Mancipium duros natum tolerare labores,
230Effigies hominum, modico sed belua sensu,
Quod non ulla regit ratio quocumque traharis:
Ecce pari studio lentam nunc obstruis undam
Defossam longo Brinthe de flumine tractu
Quam tuus ipse labor reducem divertet ad urbem.
235Vidit ut exclusum vicinis menibus amnem
Grana molendinis et non florescere siccis,
Contrahit urbe rotas populus teretesque molarum
Ciclos et duris annexos dentibus orbes
Quicquid et in fluviis triture convenit arti
240Aptavitque operi famulos tenerasque puellas
Et volucri giro vires supplevit aquarum.
Addunt summissis alii iumenta caballis
Et frumenta terunt lapidi durumque legumen
Perque omnes vicos operum comurmurat usus.
245Ad potus ususque hominum pecorumque perennes
Non deerant hauste venis putealibus unde.
Arebant ulle magno si forsitan estu,
Norat aquare novis animalia fontibus usus
Ad victumque aderat cuntarum copia rerum.
250Annua quippe Ceres dederat pinguissima fruges
Et, Canis adventu noto primoque tumultu,
Quisque suos fructus in tutam traxerat urbem,
Plena bonisque aliis hominum que postulat usus
Urbs erat. Omnis enim, scito discrimine belli,
255Utilibus victu proprias compleverat edes.
Quid tamen ista tibi, Padue vesana iuventus,
Profuerint, uno que cum consumpseris anno
Victa fame supplex dominum susceperis hostem?
Numina sola tuas auferre potencia clades
260Non humana valent: rerum sic ordo reposcit.
Instat ab arce Canis castri quod struxerat urbi
Oppositum, posset si forte lacessere bello
Menibus astantem populum peditumque frequenti
Impulsu clausis subicit certamina portis.
265At Paduana gravi nimium succensa dolore
Plebs furit interior vetitisque irrumpere portis
Nititur, obiectos et vi disrumpere postes,
Vi tandem et procerum monitu repressa priorum.
Pons erat amplectens duro de robore flumen,
270Unde erat egressus solitis invadere turbis
Castra Canis, varios nec non excire tumultus.
Hunc Canis agreditur subiectis urere flammis,
Excelsam siccis onerans virgultibus alnum
Addiciensque ignem stipulis et stramine tectum
275Armatisque viris tabulas alnumque coronat
Ipseque distinctas acies in prelia ducit.
Viderat hec solers belli dux omnia Vannes.
Constituit pedites directo ex ordine ponti
Et prope contiguam complevit milite ripam.
280Postquam appulsa ratis ponti, certamina fiunt,
Crebra per obiectam descendunt spicula proram
Oppositeque trabes prohibent accedere ponti.
Illa tamen raptim subiit subvectaque sursum
Erigit arsuras tabulis cum sulphure flammas.
285Desuper ignis edax calidis extinguitur undis
Saxaque navalem quaciunt ingentia molem.
O civilis amor morti prelate patenti,
Eternum pro quo morientem vivere certum est!
Se pedes hostilem preceps consternit in alnum
290Cominus et promptum pectus convertit in hostem.
Victa suo cedens ultro ratis uritur igni.
Lancea tunc laxo iacitur de ponte lacerto,
Navita desertam linquit sine remige puppem.
Ut videre ratem fluvio secedere victam,
295Qui ponti preerant iuvenes ad proxima ripe
Prelia cepta suis maiori robore currunt
Annixique simul subiunctis viribus illas
Que de parte Canis pugne loca prima tenebant
Avertere acies ultro dare terga coactas.
300Allidunt turmis equitum terrore fugate
Victorum post se magna cum cede sequentum,
Marte sed adverso conspecta strage suorum
Se retro avertens Canis in sua castra recepit.
His aliisque Canis noctesque diesque sub armis
305Urgebat pressam crebris insultibus urbem.
Quos tamen invicto plebs indefessa labore
Audax solicitis tolerabat sedula curis.
Mirum quanta viris inerat constancia clausis
Ordoque sub certis vicibus concurrere vallis
310Et bello se se paribus disponere votis,
Ut cunctorum anime simul omnes corpore in uno
Et mens una foret defendere viribus urbem.
Nam quo tacta dabat signum campana tumultus,
Illo tendebat subito gens illa volatu.
315Fluxerat autumpnus pallens sublataque campis
Parva seges cane suberant et tempora brume,
Cum sibi tutorem Patavi legere ducemque
Goricum Henricum comitem Iacobique voluntas
Annuit, urbis erat cui tunc commissa potestas.
320Ille vices belli magno sibi sumpserat ausu
Et Tarvissine vires contraxerat urbi
(Sancte Deus, quantas!), sortem si fata tulissent,
Vincere que poterant Canis equo Marte catervas.
Alcius annuerat Deus hanc decidere litem.
325Indixere moras bello sub Cesaris Austri
Iudicio magni partes regisque Boemi.
Interea Patave fuerat custodia terre
Ulrico de Valse viro comissa fideli.
Cesaris ille quidem Federici nomine partes
330Fidus agens Patavum sumpsit pro Cesare sceptrum.
Gaudia quanta, Deus, lapse tunc attulit urbi
Ulricus, regione Canem dum tollere spondet
De Patava, castris in pristina iura redactis!
Ille ut suscepit Patavam vice Cesaris urbem,
335Tutelam Ulrico nato curamque relinquens,
Quatuor adductis legatis civibus, ipse
Ad regem direxit iter. Goricius heros
Henricus pariter comitem se prebuit illi.
Mutat castra Canis petiturus et ipse tribunal,
340Pandit iter laxatque vias (sic pactus) ad urbem
Atque intermisse concessit comoda treuge.
Nec minus ipse agros retinet quesitaque rura
Et Padue solis servantur nomina muris.
O mortale hominum genus exsaturabile nunquam
345Et mens quesitis nunquam contenta, supersint
Si qua videnda oculis! Tibi si confinia mundi
Subiaceant, celis alios effundis hyatus!
Pone, Canis, Padua si iam potiare cupita
An contentus eris? Certe maiore famesces
350Esurie. Satagis flagrantem accendere votum.
Cur iurata tibi percussaque federa frangis,
Dum Patavis alimenta negas promissa, patentes
Nec sinis (ut pactum est) urbi concurrere calles?
Desuper hec cernens Deus est, Fridericus et infra
355Cesar adest: bino peccasti numine leso.
Venerat interea Posanum Cesar ab Austro
Partibus ut propior fieret regique Boemo
Visurusque Canem decisurusque querelas
Iure pari tante finemque imponere liti.
360Sed Canis offensus coram venisse negantis
Contemptu, iusti causis permotus et equi,
Decrevit Paduam digna ratione iuvandam
Cogendumque Canem Patavis abscedere terris.
Egregio Ulrico Padue prebere levamen
365Ius dedit utque sue defendere iura Vienne.
His iussis dapifer solertior undique sparsas
Allicit Italiam per regia rura cohortes
Grataque legatis iungit mandata remissis:
Leti abeant, urbi caveant, sua viscera servent
370Ulricum interea caro pro pignore natum.
Detulit hec Patavum caprea velocior ulla
Leta fronte puer viridi precinctus oliva,
Protinus excelsa qui ductus ad atria voce
Acclamat vulgo: "Patavi gaudete beati;
375Solvite vota Deo, laudes attollite celo.
Primus ego venio, victricia pendite dona.
Audivi et vidi, celestia numina testor,
Cesaris ore sacro: 'Padue comunio nostris
Accedat titulis nostro defensa favore'.
380Arma parat dapifer, veniunt in bella Suevi
Totaque presidiis armatur Stiria vestris.
Urbs hec imperii dicetur regia magni
Et iam leta suos servabit libera fines."
Hec ait acclamans Fridericum vivere regem.
385Hic non lingua valet vel promere littera quantus
In sublime tonans incusserit aera clamor.
Solvitur exultans plebes effusa per urbem,
Augetur totis duplex custodia vallis.
Vidit ut obsessos tantum sperare levamen
390Et vitare suas, quod non Canis ante putarat,
Posse manus, terrore novo succensus et ira
Tum studio maiore parat quo vincere posset
Forsitan ingenio vel apertis viribus urbem.
Instat atrox altis subducens prelia muris
395Committitque acres vario certamine pugnas.
Sed quacumque Canem vallis accedere rumor
Vulgabat, rapido tendebant agmina cursu.
Grandine nec tanto crebrescit ab ethere nimbus,
Nec tanto tonitru crepitat post fulgura celum,
400Desuper a muris quanto condensa tumultu
Tela cadunt. Ictus crebris non cernitur hostis
Missilibus, loca nulla vacant ferienda sagittis.
Ballistas tormenta gravi mollimine flexas
Laxabant binas simul impendentia mortes.
405Armatos furata viros, non visa per auras,
Spicula parva volant minimisque similima muscis
Saxaque de tortis volitabant plurima fundis.
Stridula marmoreas fundebat machina glandes.
Impaciens pugne valli sed tegmine vulgus
410Desilit appenso (proh mira audacia!) fune
Menibus iniussum et nudis petit ensibus hostes.
Cominus insertis peraguntur bella lacertis.
Desilit impubes pavidos frustrata parentes
Turba, per oppositos sinuatis arcubus agros
415Hostiles suffigit equos, si forte per hostes
Expetitur, patrie repetit tutamina fosse.
Nonnunquam, constrate Canis, certamine ab ipso
Occiso secedis equo pugnasque relinquis,
Ambitiose nimis rebus confise secundis.
420Quidni? Bella geris multos habitura triumphos,
Amplecti siquidem poteris que strenuus audes.
Non nisi per preceps iter unquam gloria vadit
Constitit et magno semper suprema parari.
Nulla quies unquam scandit fastigia regni.
425Vosque per oppositum Patavi, quod libera sitis
Turba, simul tantum vestram defenditis urbem:
Quod cupit abnuitis. Medius discriminet ensis
Quod pax nulla valet, demum decernere ferro
Sit fas productam tam longo tempore litem.
430At postquam certasse diu frustraque sub ipsis
Menibus et pedites immani Marte repressos
Cerneret atque diem verso pallescere Phebo,
Dat signum reditu Canis ad tentoria versus.
Tum "Da daque cani" vocitat risoria plebes
435Altaque de summo fundunt opprobria vallo.
Ridet hyantis ovans vana ostentacula vulgi
Infrendens tectam difert tamen altius iram.
His licet adversis semper succesibus usus,
Bella tamen semper Canis indefessus agebat
440Ut, quam longa foret succensa caloribus estas,
Ulla dies unquam penitus non Marte vacaret
Aut hac aut alia subducere prelia porta.
Et tamen hec populus mira virtute ferebat
Quem Canis offensi fastidia visa iuvabant.
445Sed subit extremi pestis suprema pericli
Seva fames acto bis quinis mensibus anno.
Diva, famis tante da prodere tedia, Clio.
Ut primum Patavos fines occeperat hostis
Iam prematuras anni perceperat uvas
450Inclusosque urbi musto privaverat omni.
Omnia post hyemem longis anfractibus actam
Munera defuerant veteris consumpta Lyei.
Rebus in humanis o munus amabile vinum,
Precipue assuetis, vite pars maxima nostre,
455Quanto deficiens urges angore carentes!
Haud aliter notum nisi quod dum deficis absens
Linquis vitalem sicco pulmone vigorem.
Cara magis vasis quota pars si forsan acebat,
Limphis mixta suos ducebat longius usus.
460Nam vacua et lota vegetum pars multa suarum
Fece Thetim decuplam modico infundebat aceto
Dumque merum saperet visa est prebere levamen.
Cinama comiscens aliquis carchesia mellis
Cum paulo piperis liquidis stillabat in undis
465Tritaque in hoc multum valuit liquiricia potu.
Cum sale pars madidum mictens mollescere granum
Melleque suffuso clarum expressere medonem.
His tribuere aliud Iuli fervencia mensis
Tempora suffragium viridis quod granula palmes
470Edidit expressos iam nunc prebentia sucos
Quos violenta manus teneris erepta racemis
In liquidis contrivit aquis hausitque liquores.
O quam dulce merum, quantum dabat illa saporis
Mixtio subiuncta modici dulcedine mellis!
475Pressaque de gravido spumans cervisia farre
Potum grata dabat Bromii mentita saporem.
Nobilium tamen he fuerant erisque potentum
Delicie, putealis aque gens altera queque
Corpora rorabant largo saciata liquore
480Et quacumque cibos cum posceret ora parabant
In patulum phialas limpha candente nitentes.
Nec locus invidie: prebebant pocula risus,
Per vicos hylares peragebant prandia turbe.
Tantus amor patrie libertatisque cupido.
485Hoc unum solamen erat viteque levamen,
Quod non larga tamen residens sed copia panis
Defectura dies, faveant nisi numina, paucos:
Ille quidem mordax urgebat pectora rancor.
Sola tamen curas acres spes una levabat,
490Missa frequens Austri quod nuntia littera regis
Lecta erat auxilium propere testata futurum
Hancque secuturas subito cum milite turbas.
Fecerat o quantum letas spes illa salutis
Et demum ambiguas mentes non credita multis,
495Promissos frustrata dies. Sed fidite iusti
Quos bona causa fovet superos sperare secundos:
Nunquam summa iuvant celestia numina tarde.
Senserat interea Friderici Cesaris iram
Ulricumque Canis multo conamine iussas
500Accelerare vices sumptoque insistere bello.
Angitur insompnis curisque ingentibus eger
Invigilat tepido volvens sua pectora lecto
Et pensat gemitu pandens suspiria multo,
Vincere cum nequeat cassis iam viribus urbem,
505Fortunam tentare dolo noctisque favore.
Tum thalamo, paucis summissa voce vocatis,
Exilit auroram rutilus cum panderet ortus
Meniaque intuitu sociis comitantibus ambit.
Templum erat in Patavo multo venerabile cultu
510Menibus inclusum sacra de Virgine nostri
Numinis ante ortum longevo tempore fanum.
Delubro fuerat Patavo Concordia quondam
Nomen; adhuc servant veterum cimiteria manes.
Sed postquam illuxit mundo divina propago,
515Nostra salus, templum nostri fecere priores
Prosdocimo nostre fidei legisque magistro.
Postque sepulta loco martir Iustina sub illo
Olli iuncta sacri servavit nomina templi.
Hec prope visa Cani prono sub margine ripe
520Palificata strues medie declivia fosse
Amplectens labentis aque defixa perenni
Congerie, siccus servaret ut alveus amnem.
Huic super apponi tabulas meditatus ad instar
Pontis et adverso pedites subducere vallo
525Cogitat et tacitis evincere fraudibus urbem.
Conceptu placito fidens in castra reversus
Dissimulat vaditque suam secum omnia tractans
Veronam tanti letatus imagine facti.
Agreditur facinus Canis - o, nimis emulus urbi! -
530Et vocat expertos bellorum et teste remoto
Premetitur opus, qua vi aut ratione quibusve
Ingeniis tantum possit comittere furtum.
Compositis igitur consulto milite rebus,
Dirigit ad castrum gressus sub nocte silenti
535Et vocat extores Patavos sic fatus ad illos:
"O Patavi socii, mihi quos fiducia iunxit
Constans et fidei nunquam separabile pactum,
Casus adest liquido factis intendere vestris.
Fidite et attentas verbis apponite mentes.
540Nunc opus est facto, geritur res vestra potenter
Strenua si vestros virtus erexerit actus.
Non pro me patriam ferro insidiisve petatis
Flagito, vos faciat tantum victoria cives.
Ecce patens vobis facilis sine Marte paratur
545Introitus; struxi tabulas trans valla ferentes
Arma viros tacitumque agmen. Do menia passu
Pretereunda cito, vestram do nocte sub ipsa
Sopitam nullis intrare tumultibus urbem."
Vix fatus, tanto succendit amore calentes
550In facinus promptos animos, ut tardior omnis
Illis visa foret captandi temporis hora.
"Ecce deus noster, da que promisseris - aiunt -
Da pontem. Quacumque iubes sine ponte ruamus.
Dulce mori nobis tantum tua iussa sequamur."
555Transierat iam prima quies per strata iacentum
Desuper et nigrum celabat sidera celum;
Omne avium pecorumque genus dulcedine somni
Et quidquid mortale tacet. Natura silentis
Lege sub eterna servabat tempora noctis.
560Tum Canis accitis turbis sub voce viritim
Induere arma iubet secumque assistere facto
Eduxitque acies ullo sine murmure castro,
Constituens ripe tacitas astare cohortes
Apponitque trabes palis in flumina fixis,
565Addiciens tabulas ad valla sub ordine iunctas.
Protinus assiluit Patavi proscripta iuventus
Altaque conscendit concessis menia dorsis.
Traditur eterno recubans custodia somno
Prima luens iugulo neglecte crimina cure.
570Utque aditus valli spacio maiore pateret
Ferri strage ruens incussus dissilit asser
Ingressusque novos aperit discussa bipennis.
Fungitur officio peditum dum brachia vibrat
Miles et abrupto duram trahit aggere terram
575Et lateri appenso durum quatit ense ligonem.
Irruit inde frequens in claustra sine ordine vulgus
Implenturque loci retro viridaria sancti.
Quid facis, o demens Canis et nimis ause? Potenti
Cede Deo quem nunc forsan dormire putasti.
580Ludit in incautos oblato sepe favore
Et ferit a tergo virtus divina superbos,
Nonnunquam elatos, magis ut ridentia fallant.
Quo graviore ruant extollunt numina casu.
Ingemuere cavis Sanctorum corpora bustis
585Auditum celo querulum fundencia murmur.
Audiit Omnipotens spera sublimis ab alta.
Sevocat a Sanctis Patava de gente patronum
Prosdocimum: "Quid, Sancte, facis sic segnior? - inquit -
Audisti gemitus Patava de clade dolentum,
590Seva parata tue genti certamina sentis,
Sentis instantes ullo sine Marte cruores
Quantos vix Priami gens hec sub tempore fudit.
Urbi porta patens locus est tuus, ecce sub ipsum
Prima latet minitans mortes glomerata iuventus."
595Olli sic infit deflexo poplite presul:
"Summe pater rerum, celi de cardine solus
Qui vigilas semperque tuum circumspicis orbem,
Per quem cuncta geri Sancti Sancteque videmus
Et mortale genus, mundus miratur et omnes
600Celicole rerum cur sic deducitur ordo.
Erigis exiguum natum de pulvere quenquam,
Cui subicis populos crudeli Marte terendos,
Et sevire sinens cunctis facis esse tremendum.
Tollere sublimem postquam sic incipis illum,
605Vix rapis ad celum, certe et quandoque timemus
Ne surgens nostris sedem sibi vendicet astris.
Verone siquidem parvo post tempore cives
Progenuere patrem Canis huius et ista propago
(Dicere si liceat) certe clarissima non est.
610Prefecisse patrem Verone forte ferendum est
Quippe, licet magnum, parvum racione creantis.
Ille tamen genitor tanto prelatus honore
Dum vixit contentus abit tolerabilis urbi.
Iste quidem regno fratrum successor et heres
615Altius extollens animum, violentior ausu
Impia finitimis direxit lumina terris.
Illi pensa parum quesita Vicentia, si non
Marte vel ingenio Padua dominetur in ipsa.
Quanta strage ruens vicinas triverit urbes
620Testantur misere latissima rura Cremone;
Depopulata suis suspirat Brixia villis;
Parent Parma suis urbs et Regina triumphis;
Bella gerit sancto que servit Ianua pape.
Hunc ne sperne Canem, fuerit ne forte timendum,
625Erigat adversas ad celi culmina scalas.
Acria iam superis moverunt bella Gigantes,
Fulminibus quanquam fuerint evicta trisulcis.
Nunc mea de Patavo murmur si senciat auris
Queris, summe pater? Totus iam defluet annus
630Prelia quod nostris infert crudelia muris.
Et vidi et sensi et tam dira gravamina flevi.
Quid sensisse iuvat seu quid vidisse, deum rex,
Te cernente quidem? nam tu voluisse videris.
Impia si nolis cur non discrimina tollis
635Vulneraque et mortes iam iam sine fine paratas?
Hi Patavi tantas siquidem meruere ruinas?
Sanctorum gemitus saltem miseresce tuorum
Hocque Canem diro frustrare, piissime, voto."
"Si tibi, confessor, sit fas depromere, noster,
640De Cane promoto quid nos induxerit - inquit
Omnipotens - nostras, mi dulcis episcope, causas
Laudares. Patavi voces audisse patroni
Non piget; alterius si iura exprimere partis
Ora daret, nostris dictis contentus abires.
645Accelera, nec enim tantis obstare periclis
Tempus adest. Paulo si plus sermone moremur
Hostis habet vallum. Tenues descende per auras,
Vade citus, fer opem, translatos urbe repelle,
Cede tamen modica dent penas; menia, primi
650Quos furor incendit primas impendere mortes,
Sufficiat iam nunc tantum si menia servent
Tuta tui; subito multo maiora videbis."
Sicut erat cana ventosa per aera palla
Desilit in Patavum presul somnoque iacentes
655Excitat excubias et valla citissimus ambit,
Candenti convectus equo, gentesque tumultu
Admovet et totam tutele suscitat urbem.
Discite mortales moniti quid numina possunt
Que contra non arma valent numerusque virorum
660Bellantumve manus. Cadit omnis pectore virtus
Et confusa suos demictit cura labores.
En devota chohors templi iam claustra tenebat
Et loca munitum per se facientia castrum.
Unus ad auditum decurrit ab agere summo,
665Cui prenomen erat Pellatus, arundine longa
Bis tantum denis sociis stipatus et hastis
Ordine delatis hostes invadit et alte:
"Proditor - inquit - habe meriti tua premia furti.
Menia provisis nobis, malecaute, subisti.
670Quod petis, intus habes et non eris amplius exul.
In patria moriere tua." Sic fatus et una
Ferratos apices trepidos iniecit in hostes.
Non tam precipites telorum fortior ictus
Quantum terribilis Pellati vertit hyatus.
675Pars cadit incussu gladii, pars terga reflectit
In socios collisa suos, penetralia templi
Pars subit, ad pronas et pars redit altera fossas.
Ecce cohors equitum summa descendit ab urbe,
Parva licet; comites ductor Nicolaus agebat
680Marsilium Parma genitum de sanguine Rubro
Et Patavos iuvenes avidos certamine plures.
Hi clamore pari laxis concursibus hostes
Agressi feriere simul. "Quem queritis assum,
Sum Nicolaus - ait - mihi dat Carraria nomen."
685Vocibus his cepto sonuit campana tumultu
Publica maioris crepitans a culmine turris.
Tum tremor, audito Nicolai nomine, primos
Ut presentiti turbavit imagine facti,
Quos campana tonans ultro dare terga coegit.
690Vix, dea, tanta potes concedere carmina, Clio,
Ut valeam recitare fugas stragesque cadentum.
Hec cum sit Frigie similis iactura ruine,
Vixisset, summo fuerat dicenda Maroni.
Omni parte fluens ruit in certamina vulgus,
695Implentur calles, omnis fluit angulus armis.
Lancea si desit, clipeus, seu venditus ensis
Esurie panis, duros cepere ligones
Rastra sudes harpes, nec desunt arma furori.
Non expectato pater ad certamina nato
700Excurrit qua bella geri velocior audit.
Non nemus incussum tanta vehementibus Euris
Strage sonat, sequitur cum previa fulgura fulmen,
Aut audita magis non personat ethera stridens
Silla sub ardenti canibus latrantibus Ethna,
705Quantus ab arce strepit populari murmure rumor.
Nulla per ecclesias sonitu campana vacavit
Et tamen intactas (dictu mirabile) multas
Asseruere fide, post hec certamina, digni.
At postquam retrusa cohors que prima tegebat
710Transactas acies cuneum devicta reflexit
Vertit et ipsa viros alio sine Marte sequentes,
Hoc unum miseris oberat fugientibus ipsis,
Quod gens multa nimis pontem migraverat unum.
Sic intestino ruit agmen inutile bello
715Quod pedibus pressum succumbere cogit amicum
Et tenebre ignaros multos fecere viarum
Ex quibus urbanas subiit pars multa per edes
Agmine pulsa suo; que vero proxima pontem
Accessit, vi pressa, cadit pontemque ruina
720Obstruit et liquidis pars multa illabitur undis.
Nescit et ipsa mori gens sic devota velitne
Configi gladiis animam vel ferre sub undis.
Sternitur in fossas tandem de culmine valli
Et prono titubans ex aggere corruit amni.
725O quam multa suis moritur demersa sub armis!
Pars natat exurgens gladiis annixa tenaxque
Se demum supere rapit ad fastigia ripe.
Mane rubens orbi cum spargere lumina Titan
Ceperat et tenebras nitido confuderat ortu,
730Victores victique pari non mente rotatum
Fortune videre iocum fatique profundi
Iudicium et super hec magni decreta Tonantis.
Castra Canis repetit confessus numina casus
Adversata suos; discedens corde gelato
735Grandia merenti pandit suspiria vultu.
Squalida funesta deflet sua damna ruina
Gens sua detergens vultus sudore madentes.
Hos super excedit Patavus meroris acuti
Pondere dilanians vultus et pectora tundens
740Fletque suos leta dimissos urbe sodales.
Plebs legit interior predam exuviasque iacentum
Et piscantur aquis fossis demersa profundis
Corpora cesorum figitque patentia vallis,
Certa trahunt uncis patulis avulsa plateis
745Exprobrata diu, nullis concessa sepulcris.