Titus Livius (Livy), The History of Rome, Book 30
Frank Gardener Moore, Professor Emeritus in Columbia University, Ed.

18. eadem aestate qua haec decreta Romae et in Africa gesta sunt P. Quinctilius Varus praetor et M. Cornelius proconsul in agro Insubrum Gallorum cum Magone Poeno signis conlatis pugnarunt. praetoris legiones in prima acie fuerunt; [2] Cornelius suas in subsidiis tenuit, ipse ad prima signa equo advectus; proque duobus cornibus praetor ac proconsul milites ad inferenda in hostes signa summa vi hortabantur. [3] postquam nihil commovebant, tum Quinctilius Cornelio: “lentior, ut vides, fit pugna, et [p. 432] induratur¹ praeter spem resistendo hostium timor, ac² ne vertat in audaciam periculum est. [4] equestrem procellam excitemus oportet, si turbare ac statu movere³ volumus. itaque vel tu ad prima signa proelium sustine, ego inducam in pugnam equites; vel ego hic in prima acie rem geram, tu quattuor legionum equites in hostem emitte.” [5] utram vellet praetor muneris partem proconsule accipiente, Quinctilius praetor cum filio, cui Marco praenomen erat, inpigro iuvene, ad equites pergit iussosque escendere in equos repente in hostem emittit. [6] tumultum equestrem auxit clamor ab legionibus additus, nec stetisset hostium acies, ni Mago ad primum equitum motum paratos elephantos extemplo in proelium induxisset. [7] ad quorum stridorem odoremque et aspectum territi equi vanum equestre auxilium fecerunt. et ut . . .⁴ permixtus, ubi cuspide uti et comminus gladio posset, roboris maioris Romanus eques erat, ita in ablatum paventibus procul equis melius ex intervallo Numidae iaculabantur. [8] simul et peditum legio duodecima, magna ex parte caesa, pudore magis quam viribus tenebat locum; [9] nec diutius tenuisset, ni ex subsidiis tertia decuma legio in primam aciem inducta proelium dubium excepisset.⁵ Mago quoque⁶ ex subsidiis [p. 434] Gallos integrae legioni opposuit. [10] quibus haud magno⁷ certamine fusis hastati legionis undecimae conglobant sese atque elephantos iam etiam peditum aciem turbantes invadunt. [11] In quos cum pila confertos coniecissent, nullo ferme frustra emisso, omnes retro in aciem suorum averterunt; quattuor gravati volneribus conruerunt. [12] tum primum⁸ commota hostium acies, simul omnibus equitibus,⁹ ut aversos videre elephantos, ad augendum pavorem ac tumultum effusis. Sed donec stetit ante signa Mago, gradum sensim referentes, ordines et¹⁰ tenorem pugnae servabant; [13] postquam femine transfixo cadentem auferrique ex proelio prope exsanguem videre, extemplo in fugam omnes versi. ad quinque milia hostium eo die caesa et signa militaria duo et viginti capta. [14] nec Romanis incruenta victoria fuit; duo milia et trecenti de exercitu praetoris, pars multo maxima ex legione duodecima, amissi; inde et tribuni militum duo, M. Cosconius et M. Maevius; tertiae decimae quoque legionis, [15?] quae postremo proelio adfuerat, C. Helvius tribunus militum in restituenda pugna cecidit; et duo et viginti ferme equites inlustres,¹¹ obtriti ab elephantis, cum centurionibus aliquot perierunt. et longius certamen fuisset, ni volnere ducis concessa victoria esset.

[p. 436]