Prudentius, Contra Symmachum
H.J. Thomson, Ed.

---

Credebam vitiis aegram gentilibus urbem
iam satis antiqui pepulisse pericula morbi
nec quidquam restare mali, postquam medicina
principis inmodicos sedarat in arce dolores,
5sed quoniam renovata lues turbare salutem
temptat Romulidum, patris inploranda medella est,
ne sinat antiquo Romam squalere veterno
neve togas procerum fumoque et sanguine tingui.
inclitus ergo parens patriae, moderator et orbis,
10nil egit prohibendo vagas ne pristinus error
crederet esse deum nigrante sub aere formas,
aut elementorum naturam, quae Patris ars est
omnigeni, summa pro maiestate sacraret,
vir solus cui cura fuit ne publica morum
15plaga cicatricem summa leviter cute clausam
duceret, et latebram tabentis vulneris alte
inpressam penitusque putri de pure peresam
iuncta superficies medico fallente foveret,
sed studuit quo pars hominis generosior intus
20viveret atque animam letali peste piatam
nosset ab interno tutam servare veneno?
illa tyrannorum fuerat medicina, videre
quis status ante oculos praesentibus ac perituris
conpeteret rebus, nec curam adhibere futuris.
25heu, male de populo meriti, male patribus ipsis
blanditi, quos praecipites in Tartara mergi
cum Iove siverunt multa et cum plebe deorum! [p. 352]
ast hic imperium protendit latius aevo
posteriore suis cupiens sancire salutem.
30nimirum pulchre quidam doctissimus ‘esset
publica res,’ inquit, ‘tunc fortunata satis, si
vel reges saperent vel regnarent sapientes.’
estne ille e numero paucorum qui diadema
sortiti aetheriae coluerunt dogma sophiae?
35contigit ecce hominum generi gentique togatae
dux sapiens, felix nostrae res publica Romae
iustitia regnante viget. parete magistro
sceptra gubernanti. monet ut deterrimus error
utque superstitio veterum procul absit avorum,
40nec putet esse deum, nisi qui super omnia summus
emineat magnique inmensa creaverit orbis.
num melius Saturnus avos rexisse Latinos
creditur, edictis qui talibus informavit
agrestes animos et barbara corda virorum?
45‘sum deus. advenio fugiens, praebete latebras,
occultate senem nati feritate tyranni
deiectum solio, placet hic fugitivus et exul
ut lateam, genti atque loco Latium dabo nomen,
vitibus incurvum, si qua est ea cura, putandis
50procudam chalybem, necnon et moenia vestri [p. 354]
fluminis in ripa statuam Saturnia vobis.
vos nemus adpositasque meo sub honore sacrantes
(sum quianam Caelo genitus) celebrabitis aras.’
inde deos, quorum patria spectata sepulcra
55scimus, in aere hebetes informavere minores,
advena quos profugus gignens et equina libido
intulit Italiae: Tuscis namque ille puellis
primus adhinnivit simulato numine moechus.
mox patre deterior silvosi habitator Olympi
60Iuppiter incesta spurcavit labe Lacaenas,
nunc bove subvectam rapiens ad crimen amatam,
nunc tener ac pluma levior blandosque susurros
in morem recinens suave inmorientis oloris,
capta quibus volucrem virguncula ferret amorem,
65nunc foribus surdis, sera quas vel pessulus artis
firmarat cuneis, per tectum dives amator
imbricibus ruptis undantis desuper auri
infundens pluviam gremio excipientis amicae,
armigero modo sordidulam curante rapinam
70conpressu inmundo miserum adficiens catamitum,
pelice iam puero magis indignante sorore,
haec causa est et origo mali, quod saecla vetusto
hospite regnante crudus stupor aurea finxit,
quodque novo ingenio versutus Iuppiter astus
75multiplices variosque dolos texebat, ut illum, [p. 356]
vertere cum vellet pellem faciemque, putarent
esse bovem, praedari aquilam, concumbere cycnum,
et nummos fieri et gremium penetrare puellae,
nam quid rusticitas non crederet indomitorum
80stulta virum, pecudes inter ritusque ferinos
dedere sueta animum diae rationis egenum?
in quamcumque fidem nebulonis callida traxit
nequitia, infelix facilem gens praebuit aurem.
successit Iovis imperio corruptior aetas,
85quae docuit rigidos vitiis servire colonos.
expertes furandi homines hac inbuit arte
Mercurius, Maia genitus; nunc magnus habetur
ille deus, cuius dedit experientia fures,
necnon Thessalicae doctissimus ille magiae
90traditur extinctas sumptae moderamine virgae
in lucem revocasse animas, Cocytia leti
iura resignasse sursum revolantibus umbris,
ast alias damnasse neci penitusque latenti
inmersisse chao. facit hoc ad utrumque peritus
95ut fuerit geminoque armarit crimine vitam;
murmure nam magico tenues excire figuras
atque sepulcrales scite incantare favillas,
vita itidem spoliare alios ars noxia novit,
artificem scelerum simplex mirata vetustas
100supra hominem coluit, simulans per nubila ferri
aligerisque leves pedibus transcurrere ventos. [p. 358]
ecce deum in numero formatus et aeneus adstat
Graius homo augustaque Numae praefulget in arce.
strenuus exculti dominus quidam fuit agri
105hortorumque opibus memorabilis; hic tamen idem
scortator nimius multaque libidine suetus
rusticolas vexare lupas interque salicta
et densas saepes obscena cubilia inire;
indomitum intendens animum semperque paratum
110ad facinus nunquam calidis dabat otia venis.
hic deus e patrio praenobilis Hellesponto
venit ad usque Italos sacris cum turpibus hortos;
sinum lactis et haec votorum liba quotannis
accipit ac ruris servat vineta Sabini,
115turpiter adfixo pudeat quem visere ramo.
Herculeus mollis pueri famosus amore
ardor et in transtris iactata efferbuit Argo,
nec maris erubuit Nemea sub pelle fovere
concubitus et Hylan pereuntem quaerere caelebs.
120nunc Saliis cantuque domus Pinaria templum
collis Aventini convexa in sede frequentat.
Thebanus iuvenis superatis fit deus Indis,
successu dum victor ovans lascivit et aurum
captivae gentis revehit spoliisque superbus [p. 360]
125diffluit in luxum cum semiviro comitatu
atque avidus vini multo se proluit haustu,
gemmantis paterae spumis mustoque Falerno
perfundens biiugum rorantia terga ferarum,
his nunc pro meritis Baccho caper omnibus aris
130caeditur et virides discindunt ore chelydros
qui Bromium placare volunt, quod et ebria iam tunc
ante oculos regis satyrorum insania fecit,
et fecisse reor stimulis furialibus ipsas
maenadas inflammante mero in scelus omne rotatas.
135hoc circumsaltante choro temulentus adulter
invenit expositum secreti in litoris acta
corporis egregii scortum, quod perfidus illic
liquerat incesto iuvenis satiatus amore.
hanc iubet adsumptam fervens post vina Neaeram
140secum in deliciis fluitantis stare triumphi,
regalemque decus capitis gestare coronam.
mox Ariadnaeus stellis caelestibus ignis
additur: hoc pretium noctis persolvit honore
Liber, ut aetherium meretrix inluminet axem.
145tantum posse omnes illo sub tempore reges
indocilis fatui ducebat ineptia vulgi,
ut transire suis cum sordibus induperator
posset in aeternum caeli super ardua regnum,
regia tunc omnis vim maiestatis et omnis,
150parva licet, caeli imperium retinere potestas
credita: ture etiam ducibus parvoque sacello
inpertitus honos, quem dum metus aut amor aut spes
adcumulant, longum miseris processit in aevum [p. 362]
mos patrius: coepit falsae pietatis imago
155ire per ignaros nebuloso errore nepotes;
tum quia, quae vivis veneratio regibus ante
contigerat, functis eadem iam munere lucis
cessit et ad nigras altaria transtulit urnas.
inde puellarum ludibria, pignera, partus,
160et furtivus amor iuvenum et deprensa iugalis
corruptela tori, quoniam regalibus aula
fervere tunc vitiis solita est, nec perdita luxu
divorum suboles sancti meminisse pudoris.
atque ut, Roma, tuos caelesti ex sede parentes,
165quis te semideam iactant auctoribus ortam,
praestringam breviter, Gradivum vel Cytheream,
ille sacerdotem violat, contra illa marito
subcumbit Phrygio, coitus fuit inpar utrique:
nec terrestre deam decuit mortalis obire
170coniugium, nec caelicolam descendere ephebum
virginis ad vitium furtivoque igne calere,
sed venus augusto de sanguine femina vili
privatoque viro vetitum per dedecus haesit;
et, si Rhea sacram lascivi Martis amore
175lusa pudicitiam fluviali amisit in ulva,
crediderim generosae aliquem stirpis, sed eundem
moribus infamem, conpressa virgine per vim
se dixisse deum, ne stuprum numinis ullus
obicere auderet turpi miseraeque puellae,
180haec Italos induxit avos vel fama vel error,
Martia Romuleo celebrarent ut sacra campo, [p. 364]
utque Palatinis Capitolia condita saxis
signarent titulo proavi Iovis atque Pelasgae
Palladis et Libyca Iunonem ex arce vocarent,
185cognatos de Marte deos, Veneris quoque nudum
accirent proceres Erycino e vertice signum,
utque deum mater Phrygia veheretur ad Ida,
Bacchica de viridi peterentur ut orgia Naxo.
facta est terrigenae domus unica maiestatis,
190et tot templa deum Romae quot in orbe sepulcra
heroum numerare licet; quos fabula manes
nobilitat, noster populus veneratus adorat.
hos habuere deos Ancus, Numitor, Numa, Tullus,
talia Pergameas fugerunt numina flammas,
195sic Vesta est, sic Palladium, sic umbra penatum,
talis et antiquum servavit terror asylum.
ut semel obsedit gentilia pectora patrum
vana superstitio, non interrupta cucurrit
aetatum per mille gradus, tener horruit heres
200et coluit quidquid sibimet venerabile cani [p. 366]
monstrarant atavi; puerorum infantia primo
errorem cum lacte bibit, gustaverat inter
vagitus de farre molae, saxa inlita ceris
viderat unguentoque lares umescere nigros.
205formatum Fortunae habitum cum divite cornu
sacratumque domi lapidem consistere parvus
spectarat matremque illic pallere precantem,
mox umeris positus nutricis trivit et ipse
inpressis silicem labris, puerilia vota
210fudit opesque sibi caeca de rupe poposcit,
persuasumque habuit, quod quis velit, inde petendum.
numquam oculos animumque levans rationis ad arcem
rettulit, insulsum tenuit sed credulus usum,
privatos celebrans agnorum sanguine divos,
215iamque domo egrediens, ut publica festa diesque
et ludos stupuit celsa et Capitolia vidit
laurigerosque deum templis adstare ministros
ac Sacram resonare Viam mugitibus ante
delubrum Romae (colitur nam sanguine et ipsa
220more deae, nomenque loci ceu numen habetur,
atque urbis Venerisque pari se culmine tollunt
templa, simul geminis adolentur tura deabus),
vera ratus quaecumque fiant auctore senatu,1
contulit ad simulacra fidem dominosque putavit [p. 368]
225aetheris, horrifico qui stant ex ordine vultu.
illic Alcides, spoliatis Gadibus hospes
Arcadiae, fulvo aere riget, gemini quoque fratres
corrupta de matre nothi, Ledeia proles
nocturnique equites, celsae duo numina Romae,
230inpendent retinente veru, magnique triumphi
nuntia suffuso figunt vestigia plumbo,
adsistunt etiam priscorum insignia regum,
ros, Italus, Ianusque bifrons, genitorque Sabinus,
Saturnusque senex, maculoso et corpore Picus,
235coniugis epotum sparsus per membra venenum.
omnibus ante pedes posita est sua cuique vetusta
arula. Iano etiam celebri de mense litatur
auspiciis epulisque sacris, quas inveterato,
heu miseri, sub honore agitant, et gaudia ducunt
240festa Kalendarum, sic observatio crevit
ex atavis quondam male coepta, deinde secutis
tradita temporibus serisque nepotibus aucta,
traxerunt longam corda inconsulta catenam,
mosque tenebrosus vitiosa in saecula fluxit.
245hunc morem veterum docili iam aetate secuta
posteritas mense atque adytis et flamine et aris
Augustum coluit, vitulo placavit et agno,
strata ad pulvinar iacuit, responsa poposcit. [p. 370]
testantur tituli, produnt consulta senatus
250Caesareum Iovis ad speciem statuentia templum.
adiecere sacrum fieret quo Livia Iuno,
non minus infamis thalami sortita cubile
quam cum fraterno caluit Saturnia lecto,
nondum maternam partu vacuaverat alvum
255conceptamque viri subolem paritura gerebat.
pronuba iam gravidae fulcrum et geniale parantur;
iam sponsus saliente utero nubentis amicos
advocat, haud sterilem certus fore iam sibi pactam.
vitricus antevenit tardum praefervidus ortum
260privigni nondum geniti; mox editur inter
Fescennina novo proles aliena marito,
idque deum sortes, id Apollinis antra dederunt
consilium: nunquam melius nam cedere taedas
responsum est, quam cum praegnans nova nupta iugatur.
265hanc tibi, Roma, deam titulis et honore sacratam
perpetuo Floras inter Veneresque creasti!
nec mirum: quis enim sapiens dubitaverat illas
mortali de stirpe satas vixisse, et easdem
laude venustatis claras in amoribus usque
270ad famae excidium formae nituisse decore?
quid loquar Antinoum caelesti in sede locatum,
illum delicias nunc divi principis, illum [p. 372]
purpureo in gremio spoliatum sorte virili,
Hadrianique dei Ganymedem, non cyathos dis
275porgere sed medio recubantem cum Iove fulcro
nectaris ambrosii sacrum potare Lyaeum,
umque suo in templis vota exaudire marito?
ergo his auspicibus Traianus, Nerva, Severus
et Titus et fortes gesserunt bella Nerones,
280quos terrena viros inlustres gloria fecit
et virtus fragilis provexit in ardua famae,
adscita e 1 terris sub religione iacentes!
quam pudet hoc illis persuasum talibus, ut se
Romanasque acies censerent Martis amore
285posse regi, dum se Paphiae male blandus adulter
venditat Aeneadasque suos successibus auget!
felices, si cuncta Deo sua prospera Christo
principe disposita scissent, qui currere regna
certis ducta modis Romanorumque triumphos 2
290crescere et inpletis voluit se infundere saeclis!
sed caligantes animas et luce carentes
in Iovis Augustique adytis templisque duarum
Iunonum Martisque etiam venerisque sacellis
mactatas taetro leti inmersere barathro,
295supremum regimen crassis in partibus orbis
esse rati mersoque poli consistere fundo.
quidquid humus, quidquid pelagus mirabile gignunt,
id duxere deos. colles, freta, flumina, flammas,
haec sibi per varias formata elementa figuras
300constituere patres, hominumque vocabula mutis [p. 374]
scripserunt statuis, vel Neptunum vocitantes
oceanum, vel Cyaneas cava flumina Nymphas,
vel silvas Dryadas, vel devia rura Napaeas.
ipse ignis, nostrum factus qui servit ad usum,
305Vulcanus perhibetur et in virtute superna
fingitur ac delubra, deus et nomine et ore
adsimilatus, habet, necnon regnare caminis
fertur et Aeoliae summus faber esse vel Aetnae
est qui conspicuis superos quaesivit in astris,
310ausus habere deum solem; cui tramite certo
condicio inposita est vigilem tolerare laborem
visibus obiectum mortalibus, orbe rotundo
praecipitem teretique globo per inane volantem
et, quod nemo negat, mundo caeloque minorem,
315area maior enim quam qui percurrit in illa,
et longe campi spatium diffusius in quo
emicat ac volucri fervens rota volvitur axe.
quamvis nonnullis placeat terram breviorem
dicere circuitu quam sit pulcherrimus ille
320circulus, et flammas inmensi sideris ultra
telluris normam porrecto extendere gyro,
numne etiam caeli minor et contractior orbis,
cuius planitiem longo transmittere tractu
circinus excurrens meta interiore laborat?
325ille Deus verus, quo non est grandior ulla
materies, qui fine caret, qui praesidet omni
naturae, qui cuncta simul concludit et inplet.
solem certa tenet regio, plaga certa coërcet,
temporibus variis distinguitur: aut subit ortu [p. 376]
330aut ruit occasu, latet aut sub nocte recurrens;
nec torquere facem potis est ad signa trionum
orbe nec obliquo portas aquilonis adire
nec solitum conversus iter revocare retrorsum,
hic erit ergo deus, praescriptis lege sub una
335deditus officiis? libertas laxior ipsi
concessa est homini, formam cui flectere vitae
atque voluntatis licitum est, seu tramite dextro
scandere seu laevo malit decurrere campo,
sumere seu requiem seu continuare laborem,
340seu parere Deo sive in contraria verti.
ista ministranti regimen solemne dierum
haudquaquam soli datur a factore potestas,
sed famulus subiectus agit quodcumque necesse est.
hoc sidus currum rapidasque agitare quadrigas
345commenti et radios capitis et verbera dextrae,
et frenos phalerasque et equorum pectora anhela
aeris inaurati vel marmoris aut orichalci
iusserunt nitido fulgere polita metallo.
post trabeas et eburnam aquilam sellamque curulem
350cernuat ora senex barbatus et oscula figit
cruribus aenipedum, si fas est credere, equorum,
inmotasque rotas et flecti nescia lora
aut ornat redimita rosis aut ture vaporat.
hoc tamen utcumque est tolerabile, quid,
355quod et ipsae
355dant tibi, Roma, deos inferni gurgitis umbrae?
Eumenidum domina Stygio caput exerit antro
rapta ad tartarei thalamum Proserpina regis,
et, si quando suos dignatur adire Quirites,
placatur vaccae sterilis cervice resecta, [p. 378]
360et regnare simul caeloque Ereboque putatur,
nunc bigas frenare boves, nunc saeva sororum
agmina vipereo superis inmittere flagro,
nunc etiam volucres caprearum in terga sagittas
spargere, terque suas eadem variare figuras,
365denique cum Luna est, sublustri splendet amictu;
cum succincta iacit calamos, Latonia virgo est;
cum subnixa sedet solio, Plutonia coniunx
imperitat Furiis et dictat iura Megaerae.
si verum quaeris, Triviae sub nomine daemon
370tartareus colitur, qui te modo raptat ad aethram
sidereoque deum venerandum suadet in astro,
per silvas modo mortiferi discurrere mundi
erroresque sequi subigit nemorumque putare
esse deam, quae corda hominum pavitantia figat
375quaeque feras perimat letali vulnere mentes,
depressos modo subter humum formidine sensus
obruit, inplorent ut numina lucis egena
seque potestati committant noctis opertae.
respice terrifici scelerata sacraria Ditis,
380cui cadit infausta fusus gladiator harena,
heu, male lustratae Phlegethontia victima Romae!
nam quid vesani sibi vult ars inpia ludi?
quid mortes iuvenum? quid sanguine pasta voluptas?
quid pulvis caveae semper funebris, et illa
385amphitheatralis spectacula tristia pompae?
nempe Charon iugulis miserorum se duce dignas [p. 380]
accipit inferias placatus crimine sacro,
hae sunt deliciae Iovis infernalis, in istis
arbiter obscuri placidus requiescit Averni.
390nonne pudet regem populum sceptrisque potentem
talia pro patriae censere litanda salute,
religionis opem subternis poscere ab antris?
evocat, heu, poenis tenebrosa ex sede ministrum
interitus, speciosa hominum cui funera donet.
395incassum arguere iam Taurica sacra solemus:
funditur humanus Latiari in munere sanguis,
consessusque ille spectantum solvit ad aram
Plutonis fera vota sui. quid sanctius ara
quae bibit egestum per mystica tela cruorem?
400anne fides dubia est tibi sub caligine caeca
esse deum, quem tu tacitis rimeris in umbris?
ecce, deos manes cur infitiaris haberi?
ipsa patrum monumenta probant: Dis Manibus illic
marmora secta lego, quacumque Latina vetustos
405custodit cineres densisque Salaria bustis.
dic, quibus hunc scribis titulum, nisi quod trucis Orci
imperium verae ceu maiestatis adoras?
en quibus inplicita squalebat regia summi
imperii fractis maiorum ab origine sacris,
410cum princeps gemini bis victor caede tyranni
pulchra triumphali respexit moenia vultu. [p. 382]
nubibus obsessam nigrantibus aspicit urbem
noctis obumbratae caligine; turbidus aer
arcebat liquidum septena ex arce serenum,
415ingemuit miserans et sic ait: ‘exue tristes,
fida parens, habitus! equidem praedivite cultu
inlustrata cluis spoliisque insigne superbis
attollis caput et multo circumfluis auro;
sed nebulis propter volitantibus obsitus alti
420verticis horret apex, ipsas quoque livida gemmas
lux hebetat spissusque dies, et fumus ob ora
subfusus rutilum frontis diadema retundit.
obscuras video tibi circumferrier umbras
caeruleasque animas atque idola nigra volare,
425censeo sublimem tollas super aëra vultum
sub pedibusque tuis nimbosa elementa relinquas,
omne quod ex mundo est tibi subiacet; hoc Deus ipse
constituit, cuius nutu dominaris et orbi
imperitas et cuncta potens mortalia calcas.
430non decet ut submissa oculos regina caducum
contemplere solum maiestatemque requiras
circa humiles rerum partes, quibus ipsa superstas.
non patiar veteres teneas ut me duce nugas,
ut cariosorum venereris monstra deorum.
435si lapis est, senio dissolvitur aut crepat ictu
percussus tenui; mollis si brattea gypsum
texerat, infido rarescit glutine sensim;
si formam statuae lamnis conmisit aënis
lima terens, aut in partem cava membra gravato
440pondere curvantur, scabra aut aerugo peresam
conficit effigiem crebroque foramine rumpit. [p. 384]
nec tibi terra deus, caeli nec sit deus astrum,
nec deus oceanus, nec vis quae subter operta est
infernis triste ob meritum damnata tenebris,
445sed nec virtutes hominum deus aut animarum
spirituumve vagae tenui sub imagine formae,
absit ut umbra deus tibi sit geniusve locusve,
aut deus aërias volitans phantasma per auras,
sint haec barbaricis gentilia numina pagis,
450quos penes omne sacrum est, quidquid formido tremendum
suaserit; horrificos quos prodigialia cogunt
credere monstra deos, quos sanguinolentus edendi
mos iuvat, ut pinguis luco lanietur in alto
victima visceribus multa inter vina vorandis.
455at te, quae domitis leges ac iura dedisti
gentibus, instituens, magnus qua tenditur orbis,
armorum morumque feros mansuescere ritus,
indignum ac miserum est in religione tenenda
hoc sapere, inmanes populi de more ferino
460quod sapiunt nullaque rudes ratione sequuntur.
seu nos procinctus maneat, seu pace quietas
dictemus leges, seu debellata duorum
colla tyrannorum media calcemus in urbe,
agnoscas, regina, libens mea signa necesse est,
465in quibus effigies crucis aut gemmata refulget
aut longis solido ex auro praefertur in hastis.
hoc signo invictus transmissis Alpibus ultor
servitium solvit miserabile Constantinus,
cum te pestifera premeret Maxentius aula. [p. 386]
470lugebas longo damnatos carcere centum,
ut scis ipsa, patres, aut sponsus foedera pactae
intercepta gemens diroque satellite rapta inmersus
tenebris dura inter vincla luebat;
aut si nupta torum regis conscendere iussa
475coeperat inpurum domini obiectare furorem,
morte maritalis dabat indignatio poenas,
plena puellarum patribus ergastula saevi
principis; abducta genitor si virgine mussans
tristius ingemuit, non ille inpune dolorem
480prodidit aut confessa nimis suspiria traxit. 1
testis Christicolae ducis adventantis ad urbem
Mulvius exceptum Tiberina in stagna tyrannum
praecipitans, quanam victricia viderit arma
maiestate regi, quod signum dextera vindex
485praetulerit, quali radiarint stemmate pila.
Christus purpureum gemmanti textus in auro
signabat labarum, clipeorum insignia Christus
scripserat, ardebat summis crux addita cristis,
ipse senatorum meminit clarissimus ordo,
490qui tunc concrete processit crine catenis
squalens carcereis aut nexus conpede vasta,
conplexusque pedes victoris ad inclyta flendo
procubuit vexilla iacens, tunc ille senatus
militiae ultricis titulum Christique verendum [p. 388]
495nomen adoravit, quod conlucebat in armis.
ergo cave, egregium caput orbis, inania post haec
prodigia et larvas stolido 1 tibi fingere cultu,
atque experta Dei virtutem spernere veri.
deponas iam festa velim pueritia, ritus
500ridiculos tantoque indigna sacraria regno.
marmora tabenti respergine tincta lavate,
o proceres: liceat statuas consistere puras,
artificum magnorum opera: haec pulcherrima nostrae
ornamenta fuant 2 patriae, nec decolor usus
505in vitium versae monumenta coinquinet artis.’
talibus edictis urbs informata refugit
errores veteres et turbida ab ore vieto
nubila discussit, iam nobilitate parata
aeternas temptare vias Christumque vocante
510magnanimo ductore sequi et spem mittere in aevum.
tunc primum senio docilis sua saecula Roma
erubuit; pudet exacti iam temporis, odit
praeteritos foedis cum religionibus annos,
mox ubi, contiguos fossis muralibus agros
515sanguine iustorum innocuo maduisse recordans,
invidiosa videt tumulorum millia circum,
tristis iudicii mage paenitet ac dicionis
effrenis nimiaeque sacris pro turpibus irae.
conpensare cupit taeterrima vulnera laesae
520iustitiae sero obsequio veniaque petenda;
ne tanto imperio maneat pietate repulsa
crimen saevitiae, monstrata piacula quaerit, [p. 390]
inque fidem Christi pleno transfertur amore.
laurea victoris Marii minus utilis urbi,
525cum traheret Numidam populo plaudente Iugurtham,
nec tantum Arpinas consul tibi, Roma, medellae
contulit extincto iusta inter vincla Cethego,
quantum praecipuus nostro sub tempore princeps
prospexit tribuitque boni. multos Catilinas
530ille domo pepulit, non saeva incendia tectis
aut sicas patribus, sed Tartara nigra animabus
internoque hominum statui tormenta parantes.
errabant hostes per templa, per atria passim,
Romanumque forum et Capitolia celsa tenebant,
535qui coniuratas ipsa ad vitalia plebis
moliti insidias intus serpente veneno
consuerant tacitis pestem miscere medullis.
ergo triumphator latitante ex hoste togatus
clara tropaea refert sine sanguine, remque Quirini
540adsuescit supero pollere in saecula regno.
denique nec metas statuit nec tempora ponit:
imperium sine fine docet, ne Romula virtus
iam sit anus, norit ne gloria parta senectam.
exultare patres videas, pulcherrima mundi
545lumina conciliumque senum gestire Catonum
candidiore toga niveum pietatis amictum
sumere et exuvias deponere pontificales.
iamque ruit, paucis Tarpeia in rupe relictis,
ad sincera virum penetralia Nazareorum [p. 392]
550atque ad apostolicos Evandria curia fontes,
Anniadum suboles et pignera clara Proborum.
fertur enim ante alios generosus Anicius urbis
inlustrasse caput: sic se Roma inclyta iactat,
quin et Olybriaci generisque et nominis heres,
555adiectus fastis, palmata insignis abolla,
martyris ante fores Bruti submittere fasces
ambit et Ausoniam Christo inclinare securem,
non Paulinorum, non Bassorum dubitavit
prompta fides dare se Christo stirpemque superbam
560gentis patriciae venturo attollere saeclo.
iam quid plebicolas percurram carmine Gracchos,
iure potestatis fultos et in arce senatus
praecipuos, simulacra deum iussisse revelli
cumque suis pariter lictoribus omnipotenti
565suppliciter Christo se consecrasse regendos?
sescentas numerare domos de sanguine prisco
nobilium licet ad Christi signacula versas
turpis ab idolii vasto emersisse profundo,
si persona aliqua est aut si status urbis, in his est;
570si formam patriae facit excellentior ordo,
hi faciunt iuncta est quotiens sententia plebis
atque unum sapiunt plures simul et potiores,
respice ad inlustrem, lux est ubi publica, cellam: [p. 394]
vix pauca invenies gentilibus obsita nugis
575ingenia, obtritos aegre retinentia cultus,
et quibus exactas placeat servare tenebras
splendentemque die medio non cernere solem,
posthinc ad populum converte oculos, quota pars est
quae Iovis infectam sanie non despuat aram?
580omnis qui celsa scandit cenacula vulgus
quique terit silicem variis discursibus atram
et quem panis alit gradibus dispensus ab altis,
aut Vaticano tumulum sub monte frequentat,
quo cinis ille latet genitoris amabilis obses,
585coetibus aut magnis Lateranas currit ad aedes,
unde sacrum referat regali chrismate signum.
et dubitamus adhuc Romam tibi, Christe, dicatam
in leges transisse tuas omnique volentem
cum populo et summis cum civibus ardua magni
590iam super astra poli terrenum extendere regnum?
nec moveor quod pars hominum rarissima clausos
non aperit sub luce oculos et gressibus errat.
quamlibet inlustres meritis et sanguine clari
praemia virtutum titulis et honoribus aucti
595ardua rettulerint fastorumque arce potiti
annales proprio signarint nomine chartas,
atque inter veteres cera numerentur et aere, [p. 396]
attamen in paucis, iam deficiente caterva,
nec persona sita est patriae nec curia constat;
600et quodcumque fovent studii privata voluntas
ac iam rara tenet, sed publica vota reclamant
dissensu celebri trepidum damnantia murmur,
si consulta patrum subsistere conscriptorum
non aliter licitum prisco sub tempore, quam si
605ter centum sensisse senes legerentur in unum,
servemus leges patrias: infirma minoris
vox cedat numeri parvaque in parte silescat.
aspice quam pleno subsellia nostra senatu
decernant infame Iovis pulvinar et omne
610idolium longe purgata ex urbe fugandum.
qua vocat egregii sententia principis, illuc
libera cum pedibus tum corde frequentia transit,
nec locus invidiae est, nullum vis aspera terret;
ante oculos sic velle patet cunctique probatum,
615non iussum, sola capti ratione sequuntur.
denique pro meritis terrestribus aequa rependens
munera sacricolis summos inpertit honores
dux bonus et certare sinit cum laude suorum,
nec pago inplicitos per debita culmina mundi
620ire viros prohibet, quoniam caelestia numquam
terrenis solitum per iter gradientibus obstant.
ipse magistratum tibi consulis, ipse tribunal
ontulit auratumque togae donavit amictum,
cuius religio tibi displicet, o pereuntum [p. 398]
625adsertor divum, solus qui restituendos
Vulcani Martisque dolos venerisque peroras
Saturnique senis lapides Phoebique furores,
Iliacae matris Megalesia, Bacchica Nysi,
Isidis amissum semper plangentis Osirim
630mimica ridendaque suis sollemnia calvis,
et quascumque solent Capitolia claudere larvas.
O linguam miro verborum fonte fluentem,
Romani decus eloquii, cui cedat et ipse
Tullius! has fundit dives facundia gemmas!
635os dignum aeterno tinctum quod fulgeat auro
si mallet laudare Deum! cui sordida monstra
praetulit et liquidam temeravit crimine vocem,
haud aliter quam, si rastris quis temptet eburnis
caenosum versare solum, limoque madentes
640excolere aureolis si forte ligonibus ulvas,
splendorem dentis nitidi scrobis inquinat atra,
et pretiosa acies squalenti sordet in arvo.
non vereor ne me nimium confidere quisquam
arguat ingeniique putet luctamen inire,
645sum memor ipse mei, satis et mea frivola novi;
non ausim conferre pedem nec spicula tantae
indocilis fandi coniecta lacessere linguae.
inlaesus maneat liber excellensque volumen
obtineat partam dicendi fulmine famam,
650sed liceat tectum servare a vulnere pectus [p. 400]
oppositaque volans iaculum depellere parma,
nam si nostra fides, saeclo iam tuta quieto,
viribus infestis hostilique arte petita est,
cur mihi fas non sit lateris sinuamine flexi
655ludere ventosas iactu pereunte sagittas?
sed iam tempus iter longi cohibere libelli,
ne tractum sine fine. ferat fastidia carmen.