previous

Click on a word to bring up parses, dictionary entries, and frequency statistics

1. principio insequentis anni consules praetoresque sortiti provincias sunt. consulibus nulla praeter Ligures quae decerneretur erat. iuris dicto urbana M. Ogulnio Gallo, inter peregrinos M. Valerio evenit, [2] Hispaniarum Q. Fulvio Flacco citerior, P. Manlio ulterior, L. Caecilio Dentri Sicilia, C. Terentio Istrae Sardinia. [3] dilectus habere consules iussi. Q. Fabius ex Liguribus scripserat Apuanos ad rebellionem spectare periculumque esse, ne impetum in agrum Pisanum facerent; [4] et ex Hispaniis citeriorem in armis esse et cum Celtiberis bellari sciebant, in ulteriore, quia diu aeger esset praetor, luxuria et otio solutam disciplinam militarem esse. [5] ob ea novos exercitus conscribi placuit, quattuor legiones in Ligures, uti singulae quina milia et ducenos pedites, trecenos haberent equites; sociorum iisdem Latini nominis quindecim milia peditum addita et octingenti equites; hi duo consulares exercitus essent. [6] scribere praeterea iussi septem milia peditum sociorum ac Latini nominis et quadringentos equites et mittere ad M. Marcellum in Galliam, cui ex consulatu prorogatum imperium erat. [7] in Hispaniam utramque quae ducerentur quattuor milia peditum civium Romanorum et ducenti equites et sociorum septem milia peditum cum trecentis equitibus scribi iussa. [8] [p. 115] et Q. Fabio Labeoni cum exercitu, quem habebat, in Liguribus prorogatum in annum imperium esset. 1

2. Ver procellosum eo anno fuit. pridie Parilia, medio ferme die, atrox cum vento tempestas coorta multis sacris profanisque locis stragem fecit, signa aenea in Capitolio deiecit; [2] forem ex aede Lunae, quae in Aventino est, raptam tulit et in posticis parietibus Cereris templi adfixit, signa alia in circo maximo cum columnis, quibus superstabant, evertit; [3] fastigia aliquot templorum a culminibus abrupta foede dissipavit. itaque in prodigium versa ea tempestas, procurarique haruspices iusserunt. [4] simul procuratum est, quod tripedem mulum Reate natum nuntiatum erat et a Formiis aedem Apollinis Caietae de caelo tactam. ob ea prodigia viginti hostiis maioribus sacrificatum est et diem unum supplicatio fuit.

[5] per eos dies ex litteris A. Terenti propraetoris cognitum P. Sempronium in ulteriore provincia, cum plus annum aeger fuisset, mortuum esse. eo maturius in Hispaniam praetores iussi proficisci.

[6] [p. 116]legationes deinde transmarinae introductae sunt, primae 2 Eumenis et Pharnacis regum et Rhodiorum querentium de Sinopensium clade. [7] Philippi quoque legati et Achaeorum et Lacedaemoniorum sub idem tempus venerunt. iis prius Marcio audito, qui ad res Graeciae Macedoniaeque visendas missus erat, responsa data sunt. [8] Asiae regibus ac Rhodiis responsum est legatos ad eas res visendas senatum missurum.

3. de Philippo auxerat curam Marcius: nam ita fecisse eum, quae senatui placuissent, fatebatur, ut facile adpareret, non diutius, quam necesse esset, facturum. [2] neque obscurum erat rebellaturum, omniaque, quae tunc ageret diceretque, eo spectare. [3] [p. 117] iam primum omnem fere multitudinem civium ex maritimis civitatibus cum familiis suis in Emathiam quae nunc dicitur, quondam adpellata 3 Paeonia est, [4] traduxit, Thracibusque et aliis barbaris urbes tradidit habitandas, fidiora haec genera hominum fore ratus in Romano bello. [5] ingentem ea res fremitum Macedonia tota fecit; relinquentesque penates suos cum coniugibus ac liberis pauci tacitum dolorem continebant, exsecrationesque in agminibus proficiscentium in regem vincente odio metum exaudiebantur. [6] his ferox animus omnes homines, omnia loca temporaque suspecta habebat. [7] postremo negare propalam coepit satis tutum sibi quicquam esse, nisi liberos eorum, quos interfecisset, comprehensos in custodia haberet et tempore alium alio tolleret.

4. eam crudelitatem, foedam per se, foediorem unius domus clades fecit. [2] Herodicum, principem Thessalorum, multis ante annis occiderat; generos quoque eius postea interfecit; in viduitate relictae filiae singulos filios parvos habentes, Theoxena et Archo nomina iis erant mulieribus. [3] Theoxena multis petentibus aspernata nuptias est, [4] [p. 118]Archo Poridi cuidam, longe principi gentis Aenianum, nupsit et apud eum plures enisa partus, parvis admodum 4 relictis omnibus, decessit. [5] Theoxena, ut in suis manibus liber sororis educarentur, Poridi nupsit, et tamquam omnes ipsa enisa foret, suum sororisque filios in eadem habebat cura. [6] postquam regis edictum de comprehendendis liberis eorum, qui interfecti essent, accepit, ludibrio futuros non regis modo, sed custodum etiam libidini rata, ad rem atrocem animum adiecit [7] ausaque est dicere se sua manu potius omnes interfecturam, quam in potestatem Philippi venirent. [8] Poris abominatus mentionem tam foedi facinoris Athenas deportaturum eos ad fidos hospites dixit comitemque ipsum fugae futurum esse. [9] proficiscuntur ab Thessalonica Aeniam ad statum sacrificium, quod Aeneae conditori cum magna caerimonia quotannis faciunt. [10] [p. 119] ibi die per sollemnes epulas consumpto navem praeparatam a Poride sopitis omnibus de tertia 5vigilia conscendunt tamquam redituri [in] Thessalonicam; sed traicere in Euboeam erat propositum, [11] ceterum in adversum ventum nequiquam eos tendentes prope terram lux obpressit, et regii, qui praeerant custodiae portus, lembum armatum ad retrahendam eam navim miserunt cum gravi edicto, ne reverterentur sine ea. [12] cum iam adpropinquabant, Poris quidem ad hortationem remigum nautarumque intentus erat; interdum manus ad caelum tendens deos, ut ferrent opem, orabat. [13] ferox interim femina ad multo ante praecogitatum revoluta facinus venenum diluit ferrumque promit et posito in conspectu poculo strictisque gladiis “mors” [14] inquit “una vindicta est. viae ad mortem hae sunt; qua quemque animus fert, effugite superbiam regiam. agite, iuvenes mei, primum, qui maiores estis, capite ferrum aut haurite poculum, si segnior mors iuvat.” et hostes aderant et auctor mortis instabat. [15] alli alio leto absumpti semianimes e nave praecipitantur. ipsa deinde virum comitem mortis complexa in mare sese deiecit. nave vacua dominis regii potiti sunt.

5. [p. 120]huius atrocitas facinoris novam velut flammam regis invidiae adiecit, ut vulgo ipsum liberosque exsecrarentur; quae 6 dirae brevi ab omnibus diis exauditae, ut saeviret ipse in suum sanguinem, effecerunt. [2] Perseus enim cum in dies magis cerneret favorem et dignitatem Demetrii fratris apud multitudinem Macedonum crescere et gratiam apud Romanos, sibi spem nullam regni superesse nisi in scelere ratus, ad id unum omnes cogitationes intendit. [3] ceterum cum se ne ad id quidem, quod muliebri cogitabat animo, satis per se validum crederet, singulos amicorum patris temptare sermonibus perplexis institit. [4] et primo quidam ex his aspernantium tale quicquam praebuerunt speciem, quia plus in Demetrio spei ponebant; [5] deinde crescente in dies Philippi odio in Romanos, cui Perseus indulgeret, Demetrius summa ope adversaretur, prospicientes animo exitum incauti a fraude fraterna iuvenis, adiuvandum, quod futurum erat, rati fovendamque spem potentioris, Perseo se adiungunt. [6] cetera in suum quaeque tempus agenda differunt; in praesentia placet omni ope in Romanos accendi regem inpellique ad consilia belli, ad quae iam sua sponte animum inclinasset. [7] simul ut Demetrius in dies suspectior esset, ex composito sermones ad rem Romanorum trahebant. ibi cum alii mores et instituta eorum, alii res gestas, alii speciem ipsius urbis nondum exornatae neque publicis neque privatis locis, alii singulos principum eluderent, [8] iuvenis incautus et amore nominis Romani et certamine adversus fratrem omnia tuendo suspectum se patri et opportunum criminibus faciebat. [9] [p. 121] itaque expertem eum 7pater omnium de rebus Romanis consiliorum habebat, totus in Persea versus cum eo cogitationes eius rei dies ac noctes agitabat. [10] redierant forte, quos miserat in Bastarnas ad arcessenda auxilia, adduxerantque inde nobiles iuvenes et regii quosdam generis, quorum unus sororem suam in matrimonium Philippi filio pollicebatur; erexeratque consociatio gentis eius animum regis. [11] tum Perseus “quid ista prosunt?” inquit. “nequaquam tantum in externis auxiliis est praesidii quantum periculi in fraude domestica. [12] proditorem nolo dicere, certe speculatorem habemus in sinu, cuius, ex quo obses Romae fuit, corpus nobis reddiderunt Romani, animum ipsi habent. [13] omnium paene Macedonum in eum ora conversa sunt, nec regem se alium rentur habituros esse, quam quem Romani dedissent. [14] [p. 122]” his per se aegra mens senis stimulabatur et animo magis quam vultu ea crimina accipiebat. 8

6. forte lustrandi exercitus advenit tempus, cuius sollemne est tale: caput mediae canis praecisae et pars ad dexteram, cum extis posterior ad laevam viae ponitur, [2] inter hanc divisam hostiam copiae armatae traducuntur. praeferuntur primo agmini arma insignia omnium ab ultima origine Macedoniae regum, deinde rex ipse cum liberis sequitur, [3] proxima est regia cohors custodesque corporis, postremum agmen Macedonum cetera multitudo claudit. [4] [p. 123] latera regis duo filii iuvenes cingebant, Perseus iam tricesimum annum agens, Demetrius quinquennio minor, medio iuven tae robore ille, hic flore, fortunati patris matura suboles, si mens 9 sana esset. [5] mos erat lustrationis sacro peracto decurrere exercitum et divisas bifariam duas acies concurrere ad simulacrum pugnae. [6] regii iuvenes duces ei ludicro certamini dati; ceterum non imago fuit pugnae, sed tamquam de regno dimicaretur, ita concurrerunt, multaque vulnera rudibus facta, nec praeter ferrum quicquam defuit ad iustam belli speciem. [7] pars ea, quae sub Demetrio erat, longe superior fuit. id aegre patiente Perseo laetari prudentes amici eius, eamque rem ipsam dicere praebituram causam criminandi iuvenis. 7. convivium eo die sodalium, qui simul decurrerant, uterque habuit, cum vocatus ad cenam ab Demetrio Perseus negasset. [2] festo die invitatio benigna et hilaritas iuvenalis utrosque in vinum traxit. [3] commemoratio ibi certaminis ludicri et iocosa dicta in adversarios, ita ut ne ipsis quidem ducibus abstineretur, iactabantur. [4] ad has excipiendas voces speculator ex convivis Persei missus cum incautior obversaretur, exceptus a iuvenibus forte triclinio egressis male mulcatur. [5] [p. 124] huius rei ignarus 10Demetrius ”quin comisatum “inquit” ad fratrem imus et iram eius, si qua ex certamine residet, simplicitate et hilaritate nostra lenimus? [6] “ omnes ire se conclamarunt praeter eos, qui speculatoris ab se pulsati praesentem ultionem metuebant. cum eos quoque Demetrius traheret, ferrum veste abdiderunt, quo se tutari, si qua vis fieret, possent. [7] nihil occulti esse in intestina discordia potest. utraque domus speculatorum et proditorum plena erat. praecucurrit index ad Persea ferro subcinctos nuntians cum Demetrio quattuor adulescentes venire. [8] etsi causa adparebat—nam ab iis pulsatum convivam suum audierat—,infamandae rei causa ianuam obserari iubet et ex parte superiore aedium versisque in viam fenestris comisatores, tamquam ad caedem suam venientes, aditu ianuae arcet. [9] Demetrius per vinum, quod excluderetur, paulisper vociferatus in convivium redit, totius rei ignarus.

8. postero die Perseus, cum primum conveniendi potestas patris fuit, regiam ingressus perturbato vultu in conspectu patris tacitus procul constitit. [2] [p. 125] [cui] cum pater ” satin salve? “ et quaenam ea maestitia esset interrogaret eum,” de lucro tibi “inquit” vivere 11me scito. iam non occultis a fratre petimur insidiis; nocte cum armatis domum ad interficiendum me venit, clausisque foribus parietum praesidio me a furore eius sum tutatus. [3] “ cum pavorem mixtum admiratione patri iniecisset, ” atqui si aures praebere potes “ [4] inquit,” manifestam rem teneas faciam. “enimvero se Philippus dicere auditurum, vocarique extemplo Demetrium iussit, et seniores amicos duos, expertes iuvenalium inter fratres certaminum, infrequentes iam in regia, Lysimachum et Onomastum, accersit, quos in consilio haberet. [5] dum veniunt amici, solus filio procul stante multa secum animo volutans inambulavit. [6] postquam venisse eos nuntiatum est, secessit in partem interiorem cum duobus amicis, totidem custodibus corporis; filiis, ut ternos inermes secum introducerent, permisit. [7] ibi cum consedisset, ” sedeo“ inquit” miserrimus pater, iudex inter duos filios, accusatorem parricidii et reum, aut conficti aut admissi criminis labem apud meos inventurus. [8] iam pridem quidem hanc procellam inminentem timebam, cum vultus inter vos minime fraternos cernerem, cum voces quasdam exaudirem. [9] sed interdum spes animum subibat deflagrare iras vestras, purgari suspiciones posse: etiam hostes armis positis foedus icisse et privatas multorum simultates finitas; [10] [p. 126] subituram vobis aliquando germanitatis memoriam, 12 puerilis quondam simplicitatis consuetudinisque inter vos, meorum denique praeceptorum, quae, vereor, ne vana surdis auribus cecinerim. [11] quotiens ego audientibus vobis detestatus exempla discordiarum fraternarum horrendos eventus eorum rettuli, quibus se stirpemque suam, [12] domos, regna funditus evertissent! meliora quoque exempla parte altera posui, sociabilem consortionem inter binos Lacedaemoniorum reges, salutarem per multa saecula ipsis patriaeque; [13] eandem civitatem, postquam mos sibi cuique rapiendi tyrannidem exortus sit, eversam; [14] iam hos Eumenem Attalumque fratres, a tam exiguis rebus, prope ut puderet regii nominis, mihi, Antiocho, cuilibet regum huius aetatis nulla re magis quam fraterna unanimitate regnum aequasse. [15] [p. 127] ne Romanis quidem exemplis abstinui, quae aut visa aut audita habebam, T. et L. Quinctiorum, qui bellum mecum gesserunt, P. et L. Scipionum, qui 13Antiochum devicerunt, patris patruique eorum, quorum perpetuam vitae concordiam mors quoque miscuit. [16] neque vos illorum scelus similisque sceleri eventus deterrere a vaecordi discordia potuit, neque horum bona mens, bona fortuna ad sanitatem flectere. [17] vivo et spirante me hereditatem meam ambo et spe et cupiditate inproba crevistis. [18] eo usque me vivere vultis, donec alterius vestrum superstes haud ambiguum regem alterum mea morte faciam. nec fratrem nec patrem potestis pati; nihil cari, nihil sancti est; in omnium vicem regni unius insatiabilis amor successit. [19] agite, conscelerate aures paternas, decernite criminibus, mox ferro decreturi; dicite palam, quidquid aut veri potestis aut libet comminisci; [20] reseratae aures sunt, quae posthac secretis alterius ab altero criminibus claudentur. “ haec furens ira cum dixisset, lacrimae omnibus obortae et diu maestum silentium tenuit.

9. [p. 128]tum Perseus” aperienda nimirum nocte ianua fuit et armati comisatores accipiendi praebendumque ferro iugulum, quoniam non creditur nisi perpetratum facinus, et eadem petitus insidiis 14 audio, quae latro atque insidiator. [2] non nequiquam isti unum Demetrium filium te habere, me subditum et paelice genitum adpellant. [3] nam si gradum, si caritatem filii apud te haberem, non in me querentem deprehensas insidias, sed in eum, qui fecisset, saevires, [4] nec adeo vilis tibi vita esset nostra, ut nec praeterito periculo meo movereris neque futuro, si insidiantibus sit inpune. [5] itaque si mori tacitum oportet, taceamus, precati tantum deos, ut a me coeptum scelus in me finem habeat, nec per meum latus tu petaris; [6] sin autem, quod circumventis in solitudine natura ipsa subicit, ut hominum, quos numquam viderint, fidem tamen inplorent, mihi quoque ferrum in me strictum cernenti vocem mittere liceat, [7] [p. 129] per te patriumque nomen, quod utri nostrum sanctius sit, iam pridem sentis, ita me audias, precor, tamquam si voce et comploratione nocturna excitus mihi quiritanti intervenisses, Demetrium cum armatis nocte intempesta in vestibulo 15meo deprehendisses. quod tum vociferarer in re praesenti pavidus, hoc nunc postero die queror. [8] frater, non comisantium in vicem more iam diu vivimus inter nos. regnare utique vis. huic spei tuae obstat aetas mea, obstat gentium ius, obstat vetustus Macedoniae mos, obstat vero etiam patris iudicium. [9] haec transcendere nisi per meum sanguinem non potes. omnia moliris et temptas. adhuc seu cura mea seu fortuna restitit parricidio tuo. [10] hesterna die in lustratione et decursu et simulacro ludicro pugnae funestum prope proelium fecisti, nec me aliud a morte vindicavit, quam quod me ac meos vinci passus sum. [11] [p. 130] ab hostili proelio tamquam fraterno lusu pertrahere me ad cenam voluisti. credis me, pater, inter inermes convivas cenaturum fuisse, ad quem 16armati comisatum venerunt? credis nihil mihi a gladiis nocte periculi fuisse, quem rudibus te inspectante prope occiderunt? [12] quid hoc noctis, quid inimicus ad iratum, quid cum ferro subcinctis iuvenibus venis? convivam me tibi committere ausus non sum; [13] comisatorem te cum armatis venientem recipiam? si aperta ianua fuisset, funus meum parares hoc tempore, pater, quo querentem audis. nihil ego tamquam accusator criminose nec dubia argumentis colligendo ago. [14] quid enim? negat venisse se cum multitudine ad ianuam meam, an ferro subcinctos secum fuisse? quos nominavero, arcesse. possunt quidem omnia audere, qui hoc ausi sunt, non tamen audebunt negare. [15] si deprehensos intra limen meum cum ferro ad te deducerem, rem pro manifesto haberes; 10. [p. 131] fatentes pro deprehensis habe. exsecrare nunc cupiditatem regni et furias fraternas concita. sed ne sint caecae, pater, 17 exsecrationes tuae; discerne, dispice insidiatorem et petitum insidiis; [2] noxium incesse caput. qui occisurus fratrem fuit, habeat etiam iratos paternos deos; qui periturus fraterno scelere fuit, perfugium in patris misericordia et iustitia habeat. [3] quo enim alio confugiam, cui non sollemne lustrale exercitus tui, non decursus militum, non domus, non epulae, non nox ad quietem data naturae beneficio mortalibus tuta est? [4] si iero ad fratrem invitatus, moriendum est; si recepero intra ianuam comisatum fratrem, moriendum est: nec eundo nec manendo insidias evito. quo me conferam? [5] nihil praeter deos, pater, et te colui. non Romanos habeo, ad quos confugiam: perisse expetunt, quia tuis iniuriis doleo, quia tibi ademptas tot urbes, tot gentes, modo Thraciae maritimam oram indignor. nec me nec te incolumi Macedoniam suam futuram sperant; [6] [p. 132] si me scelus fratris, te senectus absumpserit aut ne ea quidem expectata fuerit, regem regnumque Macedoniae sua futura sciunt. si quid extra Macedoniam tibi Romani 18 reliquissent, mihi quoque id relictum crederem receptaculum. [7] at in Macedonibus satis praesidii est. vidisti hesterno die inpetum militum in me. quid illis defuit nisi ferrum? quod illis defuit interdiu, convivae fratris noctu sumpserunt. [8] quid de magna parte principum loquar, qui in Romanis spem omnem dignitatis et fortunae posuerunt et in eo, qui omnia apud Romanos potest? neque hercule istum mihi tantum fratri maiori, sed prope est, ut tibi quoque ipsi, regi et patri, praeferant. [9] iste enim est, cuius beneficio poenam tibi senatus remisit, qui nunc te ab armis Romanis protegit, qui tuam senectutem obligatam et obnoxiam adulescentiae suae esse aequum censet. [10] pro isto Romani stant, pro isto omnes urbes tuo imperio liberatae, pro isto Macedones, qui pace Romana gaudent: mihi praeter te, pater, quid usquam aut spei aut praesidii est? 11. quo spectare illas litteras ad te nunc missas T. Quincti credis, quibus et bene te consuluisse rebus tuis ait, quod Demetrium Romam miseris, et hortatur, ut iterum et cum pluribus legatis et primoribus eum remittas Macedonum? [2] [p. 133] T. Quinctius nunc est auctor omnium rerum isti et magister; eum sibi te abdicato patre in locum tuum substituit; illic ante omnia 19 clandestina cocta sunt consilia. [3] quaeruntur adiutores consiliis, cum te plures et principes Macedonum cum isto mittere iubet. qui hinc integri et sinceri Romam eunt, Philippum regem se habere credentes, imbuti illinc et infecti Romanis delenimentis redeunt. Demetrius iis unus omnia est; eum iam regem vivo patre adpellant. [4] haec si indignor, audiendum est statim non ab aliis solum, sed etiam a te, pater, cupiditatis regni crimen. [5] ego vero, si in medio ponitur, non agnosco. quem enim suo loco moveo, ut ipse in eius locum succedam? unus ante me pater est, et, ut diu sit, deos rogo. [6] superstes—et ita sim, si merebor, ut ipse me esse velit—hereditatem regni, si pater tradet, accipiam. [7] cupit regnum, et quidem scelerate cupit, qui transcendere festinat ordinem aetatis, naturae, moris Macedonum, iuris gentium. “obstat frater maior, ad quem iure, voluntate etiam patris, regnum pertinet; [8] [p. 134] tollatur: non primus regnum fraterna caede petiero, pater senex et [filio] solus [orbatus] de se magis timebit, quam ut filii necem ulciscatur. Romani laetabuntur, probabunt, 20 defendent factum, “ [9] hae spes incertae, pater, sed non inanes sunt. [10] ita enim se res habet: periculum vitae propellere a me potes puniendo eos, qui ad me interficiendum ferrum sumpserunt; si facinori eorum successerit, mortem mean idem tu persequi non poteris.”.

12. postquam dicendi finem Perseus fecit, coniecti eorum, qui aderant, oculi in Demetrium sunt, velut confestim responsurus esset. [2] deinde diu fuit silentium, cum perfusum fletu adpareret omnibus loqui non posse. tandem vicit dolorem ipsa necessitas, cum dicere iuberent, atque ita orsus est “ [3] omnia, quae reorum antea fuerant auxilia, pater, praeoccupavit accusator. simulatis lacrimis in alterius perniciem veras meas lacrimas suspectas tibi fecit. [4] cum ipse, ex quo ab Roma redii, per occulta cum suis conloquia dies noctesque insidietur, ultro mihi non insidiatoris modo, sed latronis manifesti et percussoris speciem induit. [5] [p. 135] periculo suo te exterret, ut innoxio fratri per eundem te maturet perniciem. perfugium sibi nusquam gentium esse ait, ut ego ne apud te 21 quidem spei quicquam reliquae habeam, [6] circumventum, solum, inopem, invidia gratiae externae, quae obest potius quam prodest, onerat. iam illud quam accusatorie, quod noctis huius crimen miscuit cum cetera insectatione vitae meae, [7] ut et hoc, quod iam quale sit scies, suspectum alio vitae nostrae tenore faceret et illam vanam criminationem spei, voluntatis, consiliorum meorum nocturno hoc ficto et composito argumento fulciret? [8] simul et illud quaesivit, ut repentina et minime praeparata accusatio videretur, quippe ex noctis huius metu et tumultu repentino exorta. [9] oportuit autem, Perseu, si proditor ego patris regnique eram, si cum Romanis, si cum aliis inimicis patris inieram consilia, non expectatam fabulam esse noctis huius, sed proditionis [meae] ante me accusatum; [10] [p. 136] si illa, separata ab hac, vana accusatio erat invidiamque 22tuam adversus me magis quam crimen meum indicatura, hodie quoque eam aut praetermitti aut in aliud tempus differri, [11] ut per se quaereretur, utrum ego tibi an tu mihi, novo quidem et singulari genere odii, insidias fecisses. [12] ego tamen, quantum in hac subita perturbatione potero, separabo ea, quae tu confudisti, et noctis huius insidias aut tuas aut meas detegam. [13] occidendi sui consilium inisse me videri vult, ut scilicet maiore fratre sublato, cuius iure gentium, more Macedonum, tuo etiam, ut ait, iudicio regnum est futurum, ego minor in eius, quem occidissem, succederem locum. [14] quid ergo illa sibi vult pars altera orationis, qua Romanos a me cultos ait atque eorum fiducia in spem regni me venisse? [15] nam si et in Romanis tantum momenti credebam esse, ut quem vellent inponerent Macedoniae regem, et meae tantum apud eos gratiae confidebam, quid opus parricidio fuit? [16] an ut cruentum diadema fraterna caede gererem? ut illis ipsis, apud quos aut vera aut certe simulata probitate partam gratiam habeo, si quam forte habeo, exsecrabilis et invisus essem? [17] [p. 137] nisi T. Quinctium credis, cuius virtute et consiliis me nunc arguis regi, cum et ipse 23tali pietate vivat cum fratre, mihi fraternae caedis fuisse auctorem. [18] idem non Romanorum gratiam solum, sed Macedonum iudicia ac paene omnium deorum hominumque consensum conlegit, per quae omnia se mihi parem in certamine non futurum crediderit; [19] idem, tamquam in aliis omnibus rebus inferior essem, ad sceleris ultimam spem confugisse me insimulat. [20] vis hanc formulam cognitionis esse, ut uter timuerit, ne alter dignior videretur regno, is consilium obprimendi fratris iudicetur cepisse?”

13. ”exsequamur tamen quocumque modo conficti ordinem criminis. pluribus modis se petitum criminatus est et omnes insidiarum vias in unum diem contulit. [2] [p. 138] volui interdiu eum post lustrationem, cum concurrimus, et quidem, si diis placet, 24 lustrationum die, occidere; volui, cum ad cenam invitavi, veneno scilicet tollere; volui, cum comisatum gladiis adcincti me secuti sunt, ferro interficere. [3] tempora quidem qualia sint ad parricidium electa vides, lusus, convivii, comisationis. quid? dies qualis? quo lustrans exercitus, quo inter divisam victimam, praelatis omnium, qui umquam fuere, Macedoniae regum armis regiis, duo soli tua tegentes latera, pater, praevecti sumus et secutum est Macedonum agmen— [4] ,hoc ego, etiam si quid antea admisissem piaculo dignum, lustratus et expiatus sacro, tum cum maxime in hostiam itineri nostro circumdatam intuens, parricidium, venena, gladios in comisationem praeparatos volutabam in animo, ut quibus aliis deinde sacris contaminatam omni scelere mentem expiarem? [5] sed caecus criminandi cupiditate animus, dum omnia suspecta efficere vult, aliud alio confundit. [6] nam si veneno te inter cenam tollere volui, quid minus aptum fuit quam pertinaci certamine et concursu iratum te efficere, ut merito, sicut fecisti invitatus ad cenam abnueres? [7] cum autem iratus negasses, utrum, ut placarem te, danda opera fuit, ut aliam quaererem occasionem, quoniam semel venenum paraveram, [8] an ab illo consilio velut transiliendum ad aliud fuit, ut ferro te, et quidem eo die, per speciem comisationis occiderem? [9] [p. 139] quo deinde modo, si te metu 25mortis credebam cenam evitasse meam, non ab eodem metu comisationem quoque evitaturum existimabam?”

14. “Non est res, qua erubescam, pater, si die festo inter aequales largiore vino sum usus. [2] tu quoque velim inquiras, qua laetitia quo lusu apud me celebratum hesternum convivium sit illo etiam, pravo forsitan, gaudio provehente, quod in iuvenali armorum certamine pars nostra non inferior fuerat. miseria haec et metus crapulam facile excusserunt; [3] quae si non intervenissent, insidiatores nos sopiti iaceremus. [4] si domum tuam expugnaturus, capta domo dominum interfecturus eram, non temperassem vino in unum diem, non milites meos abstinuissem? [5] [p. 140] et ne ego me solus nimia simplicitate tuear, ipse quoque minime malus ac suspicax frater “nihil aliud scio” inquit, “nihil arguo, nisi quod cum ferro 26 comisatum venerunt. [6] ” si quaeram, unde id ipsum scias, necesse erit te fateri, aut speculatorum tuorum plenam domum fuisse meam aut illos ita aperte sumpsisse ferrum, ut omnes viderent. [7] et ne quid ipse aut prius inquisisse aut nunc criminose argumentari videretur, te quaerere ex iis, quos nominasset, iubebat, an ferrum habuissent, ut tamquam in re dubia, cum id quaesisses, quod ipsi fatentur, pro convictis haberentur. [8] quin tu illud quaeri iubes, num tui occidendi causa ferrum sumpserint, num me auctore et sciente? hoc enim videri vis, non illud, quod fatentur et palam est. [9] sed sui se tuendi causa sumpsisse dicunt. recte an perperam fecerint, ipsi sui facti rationem reddent; meam causam, quae nihil eo facto contingitur, ne miscueris, aut explica, utrum aperte an clam te adgressuri fuerimus. [10] si aperte, cur non omnes ferrum habuimus? cur nemo praeter eos, qui tuum speculatorem pulsaverunt? [11] [p. 141] si clam, quis ordo consilii fuit? convivio soluto cum comisator ego discessissem, quattuor substitissent, ut 27 sopitum te adgrederentur, quomodo fefellissent et alieni et mei et maxime suspecti, quia paulo ante in rixa fuerant? quomodo autem trucidato te ipsi evasuri fuerunt? quattuor gladiis domus tua capi et expugnari potuit?”

15. “Quin tu omissa ista nocturna fabula ad id, quod doles, quod invidia urit, reverteris? [2] “cur usquam regni tui mentio fit, Demetri? cur dignior patris fortunae successor quibusdam videris quam ego? cur spem meam, quae, si tu non esses, certa erat, dubiam et sollicitam facis? [3] ” haec sentit Perseus, etsi non dicit; haec istum inimicum, haec accusatorem faciunt; haec domum, haec regnum tuum criminibus et suspicionibus replent. [4] ego autem, pater, quem ad modum nec nunc sperare regnum nec ambigere umquam de eo forsitan debeam, quia minor sum, quia tu me maiori cedere vis, sic illud nec debui facere nec debeo, ut indignus, te patre indignus, omnibus videar. [5] [p. 142] id enim vitiis meis, 28non cedendi cui ius fasque est modestia consequar. Romanos obicis mihi et ea, quae gloriae esse debent, in crimen vertis. [6] ego nec obses Romanis ut traderer nec ut legatus mitterer Romam, petii; a te missus ire non recusavi. utroque tempore ita me gessi, ne tibi pudori, ne regno tuo, ne genti Macedonum essem. [7] itaque mihi cum Romanis, pater, causa amicitiae tu fuisti. quoad tecum illis pax manebit, mecum quoque gratia erit; si bellum esse coeperit, qui obses, qui legatus pro patre non inutilis fui, idem hostis illis acerrimus ero. [8] nec hodie, ut prosit mihi Romanorum gratia, postulo, ne obsit tantum, deprecor. nec in bello coepit, nec ad bellum reservatur; pacis pignus fui, ad pacem retinendam legatus missus sum: neutra res mihi nec gloriae nec crimini sit. [9] ego si quid inpie in te, pater, si quid scelerate in fratrem admisi, nullam deprecor poenam; si innocens sum, ne invidia conflagrem, cum crimine non possim, deprecor. [10] non hodie me primum frater accusat, sed hodie primum aperte, nullo meo in se merito. si mihi pater succenseret, te maiorem fratrem pro minore deprecari oportebat, te adulescentiae, te errori veniam impetrare meo. ubi praesidium esse oportebat, ibi exitium est. [11] [p. 143] e convivio et comisatione prope semisomnus raptus sum 29ad causam parricidii dicendam. sine advocatis, sine patronis ipse pro me dicere cogor. [12] si pro alio dicendum esset, tempus ad meditandum et componendam orationem sumpsissem, cum quid aliud quam ingenii fama periclitarer? ignarus, quid arcessitus essem, te iratum et iubentem dicere causam, fratrem accusantem audivi. [13] ille diu ante praeparata ac meditata in me oratione est usus; ego id tantum temporis, quo accusatus sum, ad cognoscendum, quid ageretur, habui. [14] utrum momento illo horae accusatorem audirem, an defensionem meditarer? adtonitus repentino atque inopinato malo, vix quid obiceretur intellegere potui; [15] nedum satis sciam, quo modo me tuear. quid mihi spei esset, nisi patrem iudicem haberem? apud quem etiam si caritate a fratre maiore vincor, misericordia certe reus vinci non debeo. [16] ego enim, ut me mihi tibique serves, precor; ille, ut me in securitatem suam occidas, postulat. quid eum, cum regnum ei tradideris, facturum credis in me esse, qui iam nunc sanguinem meum sibi indulgeri aequum censet?”

16. [p. 144]dicenti haec lacrimae simul spiritum et vocem intercluserunt. 30Philippus submotis iis paulisper conlocutus cum amicis pronuntiavit, non verbis se nec unius horae disceptatione causam eorum diiudicaturum, [2] sed inquirendo in utriusque vitam ac mores, et dicta factaque in magnis parvisque rebus observando, [3] ut omnibus adpareret, noctis proximae crimen facile revictum, suspectam nimiam cum Romanis Demetrii gratiam esse. haec vivo Philippo velut semina iacta sunt Macedonici belli, quod maxime cum Perseo gerendum erat.

[4] consules ambo in Ligures, quae tum una consularis provincia erat, proficiscuntur. et quia prospere ibi res gesserunt, supplicatio in unum diem decreta est. [5] Ligurum duo milia fere ad extremum finem provinciae Galliae, ubi castra Marcellus habebat, venerunt, uti reciperentur orantes. Marcellus operiri eodem loco Liguribus iussis senatum per litteras consuluit. [6] [p. 145] senatus rescribere M. Ogulnium praetorem Marcello iussit, verius fuisse consules, quorum provincia esset, quam se, quid e re publica esset, decernere: tum quoque non placere, si per deditionem 31Ligures recipiat, receptis arma adimi; atque eos ad consules mitti senatum aequum censere.

[7] praetores eodem tempore, P. Manlius in ulteriorem Hispaniam, quam et priore praetura provinciam obtinuerat, Q. Fulvius Flaccus in citeriorem pervenit exercitumque ab A. Terentio accepit; nam ulterior morte P. Semproni proconsulis sine imperio fuerat. [8] Fulvium Flaccum oppidum Hispanum Vrbicuam nomine obpugnantem Celtiberi adorti sunt. dura ibi proelia aliquot facta, multi Romani milites et vulnerati et interfecti sunt. vicit perseverantia Fulvius, quod nulla vi abstrahi ab obsidione potuit. Celtiberi fessi proeliis variis abscesserunt. [9] urbs amoto auxilio eorum intra paucos dies capta et direpta est; praedam militibus praetor concessit. [10] Fulvius hoc oppido capto, P. Manlius exercitu tantum in unum coacto, qui dissipatus fuerat, nulla alia memorabili gesta re exercitus in hiberna deduxerunt. haec ea aestate in Hispania gesta. [11] [p. 146]Terentius, qui ex ea provincia decesserat, ovans urbem iniit. translatum argenti pondo novem milia trecenta viginti, auri octoginta pondo et duo, coronae aureae pondo sexaginta septem. 3217. eodem anno inter populum Carthaginiensem et regem Masinissam in re praesenti disceptatores Romani de agro fuerunt. [2] ceperat eum ab Carthaginiensibus pater Masinissae Gala; Galam Syphax inde expulerat, postea in gratiam soceri Hasdrubalis Carthaginiensibus dono dederat; [3] Carthaginienses eo anno Masinissa expulerat. haud minore certamine animorum, quam cum ferro et acie dimicarunt, res acta apud Romanos. [4] Carthaginienses, quod maiorum suorum fuisset, deinde ab Syphace ad se pervenisset, repetebant. Masinissa paterni regni agrum se et recepisse et habere gentium iure aiebat; et causa et possessione superiorem esse; [5] [p. 147] nihil aliud se in ea disceptatione metuere, quam ne pudor Romanorum, dum vereantur, ne quid socio atque amico regi 33adversus communes suos atque illius hostes indulsisse videantur, damno sit. [6] legati possessionis ius non mutarunt, causam integram Romam ad senatum reiecerunt.

in Liguribus nihil postea gestum. recesserant primum in devios saltus, deinde dimisso exercitu passim in vicos castellaque sua dilapsi sunt. [7] consules quoque dimittere exercitum voluerunt, ac de ea re patres consuluerunt. alterum ex iis dimisso exercitu ad magistratus in annum creandos venire Romam iusserunt, alterum cum legionibus suis Pisis hiemare. [8] fama erat Gallos Transalpinos iuventutem armare, nec, in quam regionem Italiae effusura se multitudo esset, sciebatur. ita inter se consules compararunt, ut Cn. Baebius ad comitia iret, quia M. Baebius frater eius consulatum petebat.

18. comitia consulibus rogandis fuere; creati P. Cornelius Lentulus [2] M. Baebius Tamphilus. praetores inde facti duo Q. Fabii, Maximus et Buteo, Ti. Claudius Nero Q. Petilius Spurinus M. Pinarius Rusca L. Duronius. [3] his inito magistratu provinciae ita sorte evenerunt: Ligures consulibus, praetoribus Q. Petilio urbana, Q. Fabio Maximo peregrina, Q. Fabio Buteoni Gallia, Ti. Claudio Neroni Sicilia, M. Pinario Sardinia, L. Duronio Apulia; [4] [p. 148] et Histri adiecti, quod Tarentini Brundisinique nuntiabant maritimos 34agros infestos transmarinarum navium latrociniis esse. eadem Massilienses de Ligurum navibus querebantur. [5] exercitus inde decreti: quattuor legiones consulibus, quae quina milia ducenos Romanos pedites, trecenos haberent equites, et quindecim milia socium ac Latini nominis, octingenti equites. [6] in Hispaniis prorogatum veteribus praetoribus imperium est cum exercitibus, quos haberent, et in supplementum decreta tria milia civium Romanorum, ducenti equites, et socium Latini nominis sex milia peditum, trecenti equites. [7] nec rei navalis cura omissa. duumviros in eam rem consules creare iussi, per quos naves viginti deductae navalibus sociis civibus Romanis, qui servitutem servissent, complerentur, ingenui tantum ut iis praeessent. [8] inter duumviros ita divisa tuenda denis navibus maritima ora, ut promunturium iis Minervae velut cardo in medio esset; alter inde dextram partem usque ad Massiliam, laevam alter usque ad Barium tueretur.

19. [p. 149]prodigia multa foeda et Romae eo anno visa et nuntiata 35 peregre. [2] in area Volcani et Concordiae sanguinem pluvit; et pontifices hastas motas nuntiavere et Lanuvii simulacrum Iunonis Sospitae lacrimasse. [3] pestilentia in agris forisque et conciliabulis et in urbe tanta erat, ut Libitina ad funera vix sufficeret. [4] his prodigiis cladibusque anxii patres decreverunt, ut et consules, quibus diis videretur, hostiis maioribus sacrificarent et decemviri libros adirent. [5] eorum decreto supplicatio circa omnia pulvinaria Romae in diem unum indicta est. iisdem auctoribus et senatus censuit et consules edixerunt, ut per totam Italiam triduum supplicatio et feriae essent. [6] [p. 150] pestilentiae tanta vis erat, ut, cum 36 propter defectionem Corsorum bellumque ab Iliensibus concitatum in Sardinia octo milia peditum ex sociis Latini nominis placuisset scribi et trecentos equites, quos M. Pinarius praetor secum in Sardiniam traiceret, [7] tantum hominum demortuum esse, tantum ubique aegrorum consules renuntiaverint, ut is numerus effici militum non potuerit. [8] quod deerat militum, sumere a Cn. Baebio proconsule, qui Pisis hibernabat, iussus praetor atque inde in Sardiniam traicere. [9] L, Duronio praetori, cui provincia Apulia evenerat, adiecta de Bacchanalibus quaestio est, cuius residua quaedam velut semina ex prioribus malis iam priore anno adparuerant; [10] sed magis inchoatae apud L. Pupium praetorem quaestiones erant quam ad exitum ullum perductae. id persecare novum praetorem, ne serperet iterum latius, patres iusserunt. [11] et legem de ambitu consules ex auctoritate senatus ad populum tulerunt.

20. [p. 151]legationes deinde in senatum introduxerunt, regum primas, 37Eumenis et Ariarathis Cappadocis et Pharnacis Pontici. nec ultra quicquam eis responsum est quam missuros, qui de controversiis eorum cognoscerent statuerentque. [2] Lacedaemoniorum deinde exulum et Achaeorum legati introducti sunt; et spes data exulibus est scripturum senatum Achaeis, ut restituerentur; Achaei de Messene recepta compositisque ibi rebus cum adsensu patrum exposuerunt. [3] et a Philippo rege Macedonum duo legati venerunt, Philocles et Apelles, nulla super re, quae petenda ab senatu esset; speculatum magis inquisitumque missi de iis quorum Perseus Demetrium insimulasset sermonum cum Romanis, maxime cum T. Quinctio adversus fratrem de regno habitorum. [4] hos tamquam medios nec in alterius favorem inclinatos miserat rex; erant autem et hi Persei fraudis in fratrem ministri et participes.

[5] [p. 152]Demetrius omnium praeterquam fraterno scelere, quod nuper eruperat, ignarus primo neque magnam neque nullam spem 38habebat patrem sibi placari posse; minus deinde in dies patris animo fidebat, cum obsideri aures a fratre cerneret. [6] itaque circumspiciens dicta factaque sua, ne cuius suspiciones augeret, maxime ab omni mentione et contagione Romanorum abstinebat, ut neque scribi sibi vellet, quia hoc praecipue criminum genere exasperari patris animum sentiebat.

21. Philippus, simul ne otio miles deterior fieret, simul avertenda suspicionis causa quicquam a se agitari de Romano bello, Stobos Paeoniae exercitu indicto in Maedicam ducere pergit. [2] cupido eum ceperat in verticem Haemi montis ascendendi, quia vulgatae opinioni crediderat Ponticum simul et Hadriaticum mare et Histrum amnem et Alpes conspici posse: subiecta oculis ea haud parvi sibi momenti futura ad cogitationem Romani belli. [3] percunctatus regionis peritos de ascensu Haemi, cum satis inter omnes constaret viam exercitui nullam esse, paucis et expeditis per difficillimum aditum, [4] [p. 153] ut sermone familiari minorem filium permulceret, quem statuerat non ducere secum, primum quaerit 39ab eo, cum tanta difficultas itineris proponatur, utrum perseverandum sit in incepto an abstinendum; [5] si pergat tamen ire, non posse oblivisci se in talibus rebus Antigoni, qui saeva tempestate iactatus, cum in eadem nave secum suos omnes habuisset, praecepisse liberis diceretur, ut et ipsi meminissent et ita posteris proderent, ne quis cum tota gente simul in rebus dubiis periclitari auderet. [6] memorem ergo se praecepti eius duos simul filios non commissurum in aleam eius, qui proponeretur, casus; et quoniam maiorem filium secum duceret, minorem ad subsidia spei et custodiam regni remissurum in Macedoniam esse. [7] non fallebat Demetrium ablegari se, ne adesset consilio, cum in conspectu locorum consultaret, qua proxime itinera ad mare Hadriaticum atque Italiam ducerent, quaeque ratio belli futura esset. [8] sed non solum parendum patri [tutum], sed etiam adsentiendum erat, ne invitum parere suspicionem faceret. [9] ut tamen iter ei tutum in Macedoniam esset, Didas ex praetoribus regiis unus, qui Paeoniae praeerat, iussus est prosequi eum cum modico praesidio. [10] hunc quoque Perseus, sicut plerosque patris amicorum, ex quo haud cuiquam dubium esse coeperat, ad quem regis animo ita inclinato hereditas regni pertineret, inter coniuratos in fratris perniciem habuit. [11] [p. 154] in praesentia dat ei mandata, ut per omne obsequium insinuaret 40se in quam maxime familiarem usum, ut elicere omnia arcana specularique abditos eius sensus posset. ita digreditur Demetrius cum infestioribus, quam si solus iret, praesidiis.

22. Philippus Maedicam primum, deinde solitudines interiacentes Maedicae atque Haemo transgressus septimis demum castris ad radices montis pervenit. ibi unum moratus diem ad deligendos, quos duceret secum, tertio die iter est ingressus. [2] modicus primo labor in imis collibus fuit, quantum in altitudinem egrediebantur, magis magisque silvestria et pleraque invia loca excipiebant. [3] pervenere deinde in tam opacum iter, ut prae densitate arborum inmissorumque aliorum in alios ramorum perspici caelum vix posset. [4] ut vero iugis adpropinquabant, quod rarum in altis locis est, adeo omnia contecta nebula, ut haud secus quam nocturno itinere inpedirentur. tertio demum die ad verticem perventum. [5] [p. 155] nihil vulgatae opinioni degressi inde detraxerunt, magis credo, ne vanitas itineris ludibrio esset, quam quod diversa inter 41se maria montesque et amnes ex uno loco conspici potuerint. [6] vexati omnes, et ante alios rex ipse, quo gravior aetate erat, difficultate viae est. [7] duabus aris ibi Iovi et Soli sacratis cum inmolasset, qua triduo ascenderat, biduo est degressus, frigora nocturna maxime metuens, quae caniculae ortu similia brumalibus erant. [8] multis per eos dies difficultatibus conflictatus nihilo laetiora in castris invenit, ubi summa penuria erat, ut in regione, quam ab omni parte solitudines clauderent. [9] itaque unum tantum moratus diem, quietis eorum causa, quos habuerat secum, itinere inde simili fugae in Dentheletos transcurrit. [10] socii erant, sed propter inopiam haud secus quam hostium fines Macedones populati sunt; [11] rapiendo enim passim villas primum, dein quosdam etiam vicos evastarunt, non sine magno pudore regis, cum sociorum voces nequiquam deos sociales nomenque suum inplorantes audiret. [12] frumento inde sublato in Maedicam regressus, urbem, quam Petram adpellant, obpugnare est adortus. ipse a campestri aditu castra posuit; [13] Perseum filium cum modica manu circummisit, ut a superioribus locis urbem adgrederetur. [14] oppidani, cum terror undique instaret, obsidibus datis in praesentia dediderunt sese; iidem postquam exercitus recessit, obliti obsidum relicta urbe in loca munita et montes refugerunt.

[15] [p. 156]Philippus omni genere laboris sine ullo effectu fatigatis 42 militibus et fraude Didae praetoris auctis in filium suspicionibus in Macedoniam rediit. 23. missus hic comes, ut ante dictum est, cum simplicitatem iuvenis incauti et suis haud inmerito succensentis adsentando indignandoque et ipse vicem eius captaret, in omnia ultro suam obferens operam, fide data arcana eius elicuit. [2] fugam ad Romanos Demetrius meditabatur; cui consilio adiutor deum beneficio oblatus videbatur Paeoniae praetor, per cuius provinciam spem ceperat elabi tuto posse. [3] hoc consilium extemplo et fratri proditur et auctore eo indicatur patri. [4] litterae primum ad obsidentem Petram adlatae sunt. inde Herodorus—princeps hic amicorum Demetrii erat—in custodiam est coniectus et Demetrius dissimulanter adservari iussus. [5] haec super cetera tristem adventum in Macedoniam regi fecerunt. movebant eum et praesentia crimina; expectandos tamen, quos ad exploranda omnia Romam miserat, censebat. [6] his anxius curis cum aliquot menses egisset, tandem legati, iam ante praemeditati in Macedonia, quae ab Roma renuntiarent, venerunt. [7] qui super cetera scelera falsas etiam litteras, signo adulterino T. Quincti signatas, reddiderunt regi. [8] deprecatio in litteris erat, si quid adulescens cupiditate regni prolapsus secum egisset: nihil eum adversus suorum quemquam facturum, neque eum se esse, qui ullius inpii consilii auctor futurus videri possit. hae litterae fidem Persei criminibus fecerunt. [9] [p. 157] itaque Herodorus extemplo diu excruciatus sine indicio rei 43 ullius in tormentis moritur. 24. Demetrium iterum ad patrem accusavit Perseus. fuga per Paeoniam praeparata arguebatur et corrupti quidam, ut comites itineris essent; maxime falsae litterae T. Quincti urgebant. [2] nihil tamen palam gravius pronuntiatum de eo est, ut dolo potius interficeretur, nec id cura ipsius, sed ne poena eius consilia adversus Romanos nudaret. [3] ab Thessalonice Demetriadem ipsi cum iter esset, Astraeum Paeoniae Demetrium mittit cum eodem comite Dida, Perseum Amphipolim ad obsides Thracum accipiendos. [4] digredienti ab se Didae mandata dedisse dicitur de filio occidendo. [5] sacrificium ab Dida seu institutum seu simulatum est, ad quod celebrandum invitatus Demetrius ab Astraeo Heracleam venit. in ea cena dicitur venenum datum. [6] poculo epoto extemplo sensit; et mox coortis doloribus, relicto convivio cum in cubiculum recepisset sese, crudelitatem patris conquerens, parricidium fratris ac Didae scelus incusans torquebatur. [7] intromissi deinde Thyrsis quidam Stuberaeus et Beroeaeus Alexander iniectis tapetibus in caput faucesque spiritum intercluserunt. ita innoxius adulescens, cum in eo ne simplici quidem genere mortis contenti inimici fuissent, interficitur. [8] [p. 158] 44

25. dum haec in Macedonia geruntur, L. Aemilius, prorogato ex consulatu imperio, principio veris in Ligures Ingaunos duxit. [2] ubi primum in hostium finibus castra posuit, legati ad eum per speciem pacis petendae speculatum venerunt. [3] neganti Paulo nisi cum deditis pacisci se pacem non tam id recusabant, quam tempore aiebant opus esse, ut generi agresti hominum persuaderetur. [4] ad hoc decem dierum indutiae cum darentur, petierunt deinde, ne trans montes proximos castris pabulatum lignatumque milites irent: [5] culta ea loca suorum finium esse. id ubi impetravere, post eos ipsos montes, unde averterant hostem, exercitu omni coacto, repente multitudine ingenti castra Romanorum obpugnare simul omnibus portis adgressi sunt. [6] summa vi totum diem obpugnarunt, ita ut ne efferendi quidem signa Romanis spatium nec ad explicandam aciem locus esset. [7] [p. 159] conferti in portis obstando magis quam pugnando castra tutabantur. sub occasum solis cum recessissent hostes, duos equites ad Cn. Baebium proconsulem cum litteris Pisas mittit, ut obsesso per 45 indutias sibi quam primum veniret subsidio. [8] Baebius exercitum M. Pinario praetori eunti in Sardiniam tradiderat; ceterum et senatum litteris certiorem facit obsideri a Liguribus L. Aemilium, [9] et M. Claudio Marcello, cuius proxima inde provincia erat, scripsit, ut, si videretur ei, exercitum e Gallia traduceret in Ligures et L. Aemilium liberaret obsidione. haec sera futura auxilia erant. [10] Ligures ad castra postero die redeunt. Aemilius cum et venturos scisset et educere in aciem potuisset, intra vallum suos tenuit, ut extraheret rem in id tempus, quo Baebius cum exercitu venire a Pissis posset.

26. Romae magnam trepidationem litterae Baebi fecerunt, eo maiorem, [2] quod paucos post dies Marcellus, tradito exercitu Fabio Romam cum venisset, spem ademit eum, quia in Gallia esset, exercitum in Ligures posse traduci, quia bellum cum Histris esset prohibentibus coloniam Aquileiam deduci: [3] eo profectum Fabium, neque inde regredi bello inchoato posse. [4] una, et ea ipsa tardior, quam tempus postulabat, subsidii spes erat, si consules maturassent in provinciam ire. id ut facerent, pro se quisque patrum vociferari. [5] consules nisi confecto dilectu negare se ituros, nec suam segnitiam, sed vim morbi in causa esse, quo serius perficeretur. [6] [p. 160] non tamen potuerunt sustinere consensum senatus, quin paludati exirent et militibus, quos conscriptos haberent, diem 46edicerent, quo Pisas convenirent. permissum, ut, qua irent, protinus subitarios milites scriberent ducerentque secum. [7] et praetoribus Q. Petilio et Q. Fabio imperatum est, ut Petilius duas legiones civium Romanorum tumultuarias scriberet et omnes minores quinquaginta annis sacramento rogaret, Fabio, ut sociis Latini nominis quindecim milia peditum, octingentos equites imperaret. [8] duumviri navales creati C. Matienus et C. Lucretius, navesque iis ornatae sunt, Matienoque, cuius ad Gallicum sinum provincia erat, imperatum est, ut classem primo quoque tempore duceret in Ligurum oram, si quo usui esse L. Aemilio atque exercitui eius posset.

27. Aemilius, postquam nihil usquam auxilii ostendebatur, interceptos credens equites, non ultra differendum ratus, quin per se fortunam temptaret, priusquam hostes venirent, qui segnius socordiusque obpugnabant, [2] ad quattuor portas exercitum instruxit, ut signo dato simul ex omnibus partibus eruptionem facerent. [3] [p. 161] quattuor extraordinariis cohortibus duas adiunxit praeposito 47M. Valerio legato, erumpere praetoria porta iussit. [4] ad dexteram principalem hastatos legionis primae instruxit; principes ex eadem legione in subsidiis posuit; M. Servilius et L. Sulpicius tribuni militum his praepositi. [5] tertia legio adversus sinistram principalem portam instructa est; [6] id tantum mutatum: principes primi et hastati in subsidiis locati; Sex. Julius Caesar et L. Aurelius Cotta tribuni militum huic legioni praepositi sunt. [7] Q. Fulvius Flaccus legatus cum dextera ala ad quaestoriam portam positus; duae cohortes et triarii duarum legionum in praesidio castrorum manere iussi. [8] omnes portas contionabundus ipse imperator circumiit, et quibuscumque irritamentis poterat, [9] iras militum acuebat, nunc fraudem hostium incusans, qui pace petita, indutiis datis, per ipsum indutiarum tempus contra ius gentium ad castra obpugnanda venissent, [10] [p. 162] nunc, quantus pudor esset, edocens, ab 48 Liguribus, latronibus verius quam hostibus iustis, Romanum exercitum obsideri. [11] “quo ore quisquam vestrum, si hinc alieno praesidio, non vestra virtute evaseritis, occurret, non dico eis militibus, qui Hannibalem, qui Philippum, qui Antiochum, maximos aetatis nostrae reges ducesque, [12] vicerunt, sed iis, qui hos ipsos Ligures aliquotiens pecorum modo fugientes per saltus invios consectati ceciderunt? [13] quod Hispani, quod Galli, quod Macedones Poenive non audeant, Ligustinus hostis vallum Romanum subit, obsidet ultro et obpugnat, quem scrutantes ante devios saltus abditum et latentem vix inveniebamus. [14] ” ad haec consentiens reddebatur [militum] clamor, nullam militum culpam esse, quibus nemo ad erumpendum signum dedisset: [15] daret signum; intellecturum eosdem, qui antea fuerint, et Romanos et Ligures esse. 28. bina cis montes castra Ligurum erant. ex iis primis diebus sole orto pariter omnes compositi et instructi procedebant; [2] tum nisi exsatiati cibo vinoque arma non capiebant; dispersi, inordinati exibant, ut quibus prope certum esset hostes extra vallum non elaturos signa. [3] adversus ita incompositos eos venientes clamore pariter omnium, qui in castris erant, calonum quoque et lixarum, sublato simul omnibus portis Romani eruperunt. [4] [p. 163]Liguribus adeo inprovisa res fuit, ut perinde, ac si insidiis circumventi forent, trepidarent. exiguum temporis aliqua forma pugnae fuit; fuga deinde effusa et 49 fugientium passim caedes erat. [5] equitibus dato signo, ut conscenderent equos nec effugere quemquam sinerent, in castra omnes trepida fuga compulsi sunt, deinde ipsis exuti castris. [6] supra quindecim milia Ligurum eo die occisa, capti duo milia et quingenti. triduo post Ligurum Ingaunorum nomen omne obsidibus datis in dicionem venit. [7] gubernatores nautaeque conquisiti, qui in praedatoriis fuissent navibus, atque omnes in custodiam coniecti. et a C. Matieno duumviro naves eius generis in Ligustina ora triginta duae captae sunt. [8] haec qui nuntiarent litterasque ad senatum ferrent, L. Aurelius Cotta C. Sulpicius Gallus Romam missi, simulque peterent, ut L. Aemilio confecta provincia decedere et deducere secum milites liceret atque dimittere. [9] utrumque permissum ab senatu, et supplicatio ad omnia pulvinaria per triduum decreta, iussique praetores Petilius urbanas dimittere legiones, Fabius sociis atque nomini Latino remittere dilectum, [10] et uti praetor urbanus consulibus scriberet senatum aequum censere subitarios milites tumultus causa conscriptos primo quoque tempore dimitti.

29. colonia Graviscae eo anno deducta est in agrum Etruscum, de Tarquiniensibus quondam captum. [2] [p. 164] quina iugera agri data; tresviri deduxerunt C. Calpurnius Piso P. Claudius Pulcher 50C. Terentius Istra. siccitate et inopia frugum insignis annus fuit; sex menses numquam pluvisse memoriae proditum.

[3] eodem anno in agro L. Petili scribae sub Ianiculo, dum cultores [agri] altius moliuntur terram, duae lapideae arcae, octonos ferme pedes longae, quaternos latae. inventae sunt, operculis plumbo devinctis. [4] litteris Latinis Graecisque utraque arca scripta erat, in altera Numam Pompilium Pomponis filium regem Romanorum rum sepultum esse, in altera libros Numae Pompili inesse. [5] eas arcas cum ex amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti regis habuerat, inanis inventa, sine vestigio ullo corporis humani aut ullius rei, per tabem tot annorum omnibus absumptis. [6] [p. 165] in altera duo fasces candelis involuti septenos habuere 51 libros, non integros modo, sed recentissima specie. [7] septem Latini de iure pontificio erant, septem Graeci de disciplina sapientiae, quae illius aetatis esse potuit. [8] adicit Antias Valerius Pythagoricos fuisse, vulgatae opinioni, qua creditur Pythagorae auditorem fuisse Numam, mendacio probabili adcommodata fide. [9] primo ab amicis, qui in re praesenti fuerunt, libri lecti; mox pluribus legentibus cum vulgarentur, Q. Petilius praetor urbanus studiosus legendi eos libros a L. Petilio sumpsit; [10] [p. 166] et erat familiaris usus, quod 52 scribam eum quaestor Q. Petilius in decuriam legerat. [11] lectis rerum summis cum animadvertisset pleraque dissolvendarum religionum esse, L. Petilio dixit sese libros eos in ignem coniecturum esse; priusquam id faceret, se ei permittere, uti, si quod seu ius seu auxilium se habere ad eos libros repentendos existimaret, experiretur; [12] id integra sua gratia eum facturum. scriba tribunos plebis adit; ab tribunis ad senatum res est reiecta. praetor se ius iurandum dare paratum esse aiebat libros eos legi servarique non oportere. [13] senatus censuit satis habendum, quod praetor ius iurandum polliceretur; libros primo quoque tempore in comitio cremandos esse; pretium pro libris quantum Q. Petilio praetori maiorique parti tribunorum plebis videretur domino solvendum esse. [14] [p. 167] id scriba non accepit. libri in comitio igne a victimariis facto in conspectu populi cremati sunt. 53

30. magnum bellum ea aestate coortum in Hispania citeriore. ad quinque et triginta milia hominum, quantum numquam ferme antea, Celtiberi comparaverant. Q. Fulvius Flaccus eam obtinebat provinciam. [2] is, quia armare iuventutem Celtiberos audierat, et ipse quanta poterat a sociis auxilia contraxerat, sed nequaquam numero militum hostem aequabat. [3] principio veris exercitum in Carpetaniam duxit et castra locavit ad oppidum Aeburam, modico praesidio in urbe posito. [4] paucis post diebus Celtiberi milia duo fere inde sub colle posuerunt castra. quos ubi adesse praetor Romanus sensit, M. Fulvium fratrem cum duabus turmis sociorum equitum ad castra hostium speculatum misit, quam proxime succedere ad vallum iussum, ut viseret, quanta essent; [5] pugna abstineret, reciperetque sese, si hostium equitatum exeuntem vidisset. ita, ut praeceptum erat, fecit. per dies aliquot nihil ultra motum, quam ut hae duae turmae ostenderentur, deinde subducerentur, ubi equitatus hostium castris procucurrisset. [6] [p. 168] postremo Celtiberi, simul omnibus copiis peditum equitumque castris egressi, acie derecta medio fere spatio inter bina castra 54 constiterunt. [7] campus erat planus omnis et aptus pugnae. ibi stetere Hispani hostes expectantes; Romanus suos intra vallum continuit. per quadriduum continuum et illi eodem loco aciem instructam tenuerunt, et ab Romanis nihil motum. [8] inde quievere in castris Celtiberi, quia pugnae copia non fiebat; equites tantum in stationem egrediebantur, ut parati essent, si quid ab hoste moveretur. [9] pone castra utrique pabulatum et lignatum ibant neutri alteros inpedientes. 31. praetor Romanus ubi satis tot dierum quiete credidit spem factam hosti nihil se priorem moturum, L, Acilium cum ala sinistra et sex milibus provincialium auxiliorum circumire montem iubet, qui ab tergo hostibus erat; inde, ubi clamorem audisset, decurrere ad castra eorum. [2] nocte profecti sunt, ne possent conspici. [3] Flaccus luce prima C. Scribonium praefectum socium ad vallum hostium cum equitibus extraordinariis sinistrae alae mittit. [4] quos ubi et propius accedere et plures quam soliti erant Celtiberi conspexerunt, omnis equitatus effunditur castris, simul et peditibus signum ad exeundum datur. [5] [p. 169]Scribonius, uti praeceptum erat, ubi primum fremitum equestrem audivit, avertit 55 equos et castra repetit. [6] eo effusius sequi hostes. primo equites, mox et peditum acies aderat, haud dubia spe castra eo die se expugnaturos. [7] quingentos passus non plus a vallo aberant. itaque Flaccus ubi satis abstractos eos a praesidio castrorum suorum ratus est, intra vallum exercitu instructo tribus partibus simul erumpit, clamore non tantum ad ardorem excitandum pugnae sublato sed etiam, ut qui in montibus erant exaudirent. [8] nec morati sunt, quin decurrerent, sicut imperatum erat, ad castra, ubi quinque milium armatorum non amplius relictum erat praesidium. [9] quos cum et paucitas sua et multitudo hostium et inprovisa res terruisset, prope sine certamine capiuntur castra. captis, quae pars maxime pugnantibus conspici poterat, iniecit Acilius ignem. 32. postremi Celtiberorum, qui in acie erant, primi flammam conspexere; deinde per totam aciem vulgatum est castra amissa esse et tum cum maxime ardere. [2] unde illis terror, inde Romanis animus crevit. iam clamor suorum vincentium accidebat, iam ardentia hostium castra adparebant. [3] Celtiberi parumper incertis animis fluctuati sunt; ceterum, postquam receptus pulsis nullus crat nec usquam nisi in certamine spes, pertinacius de integro capessunt pugnam. [4] [p. 170] acie media urgebantur acriter a quinta legione; adversus laevum cornu, in quo sui generis provincialia auxilia 56 instruxisse Romanos cernebant, cum maiore fiducia intulerunt signa. [5] iam prope erat, ut sinistrum cornu pelleretur Romanis, ni septima legio successisset. simul ab oppido Aebura qui in praesidio relicti erant in medio ardore pugnae advenerunt, et Acilius ab tergo erat. [6] diu in medio caesi Celtiberi; qui supererant in omnes passim partes capessunt fugam. equites bipartito in eos emissi magnam caedem edidere. ad viginti tria milia hostium eo die occisa, capta quattuor milia septingenti cum equis plus quingentis et signa militaria octoginta octo. [7] magna victoria, non tamen incruenta fuit; Romani milites de duabus legionibus paulo plus ducenti, socium Latini nominis octingenti triginta, externorum auxiliarium ferme duo milia et quadringenti ceciderunt. [8] praetor in castra victorem exercitum reduxit, Acilius manere in captis ab se castris iussus. postero die spolia de hostibus lecta et pro contione donati, quorum insignis virtus fuerat.

33. sauciis deinde in oppidum Aeburam devectis per Carpetaniam ad Contrebiam ductae legiones. [2] ea urbs circumsessa cum a Celtiberis auxilia arcessisset, morantibus iis, non quia ipsi cunctati sunt, sed quia profectos domo inexplicabiles continuis imbribus viae et inflati amnes tenebant, desperato auxilio suorum in deditionem venit. [3] [p. 171]Flaccus quoque tempestatibus foedis coactus 57 exercitum omnem in urbem introduxit. [4] Celtiberi, qui profecti erant a domo deditionis ignari, cum tandem superatis, ubi primum remiserunt imbres, amnibus Contrebiam venissent, postquam nulla castra extra moenia viderunt, aut in alteram partem translata rati aut recessisse hostes, per neglegentiam effusi ad oppidum accesserunt. [5] in eos duabus portis Romani eruptionem fecerunt et incompositos adorti fuderunt. [6] quae res ad resistendum eos et ad capessendam pugnam inpediit, quod non uno agmine nec ad signa frequentes veniebant, eadem magnae parti ad fugam saluti fuit: [7] sparsi enim toto passim campo se diffuderunt, nec usquam confertos eos hostis circumvenit. tamen ad duodecim milia sunt caesa, capta plus quinque milia hominum, equi quadringenti, signa militaria sexaginta duo. [8] qui palati e fuga domum se recipiebant alterum agmen Celtiberorum venientium deditionem Contrebiae et suam cladem narrando averterunt. extemplo in vicos castellaque sua omnes dilapsi. [9] Flaccus a Contrebia profectus per Celtiberiam populabundus ducit legiones multa castella obpugnando, donec maxima pars Celtiberorum in deditionem venit. 34. haec in citeriore Hispania eo anno gesta. in ulteriore Manlius praetor secunda aliquot proelia cum Lusitanis fecit.

[2] [p. 172]Aquileia colonia Latina eodem anno in agrum Gallorum est deducta. tria milia peditum quinquagena iugera, centuriones 58 centena, centena quadragena equites acceperunt. [3] tresviri deduxerunt P. Cornelius Scipio Nasica C. Flaminius L. Manlius Acidinus. [4] aedes duae eo anno dedicatae sunt, una Veneris Erucinae ad portam Collinam—dedicavit L. Porcius L. f. Licinus duumvir, vota erat a consule L. Porcio Ligustino bello—, altera in foro olitorio Pietatis. [5] eam aedem dedicavit M'. Acilius Glabrio duumvir, statuamque auratam, quae prima omnium in Italia est statua aurata, patris Glabrionis posuit. [6] [p. 173] is erat, qui ipse eam aedem voverat, quo die 59cum rege Antiocho ad Thermopylas depugnasset, locaveratque idem ex senatus consulto.

[7] per eosdem dies, quibus aedes hae dedicatae sunt, L. Aemilius Paulus proconsul ex Liguribus Ingaunis triumphavit. [8] transtulit coronas aureas quinque et viginti, nec praeterea quicquam auri argentique in eo triumpho latum. captivi multi principes Ligurum ante currum ducti. aeris trecenos militibus divisit. [9] auxerunt eius triumphi famam legati Ligurum pacem perpetuam orantes: ita in animum induxisse Ligurum gentem nulla umquam arma nisi imperata a populo Romano sumere. [10] responsum a Q. Fabio praetore est Liguribus iussu senatus orationem eam non novam Liguribus esse; mens vero ut nova et orationi conveniens esset, ipsorum id plurimum referre: [11] ad consules irent et, quae ab iis imperata essent, facerent; nulli alii quam consulibus senatum crediturum esse sincera fide in pace Ligures esse. [12] pax in Liguribus fuit. in Corsica pugnatum cum Corsis; ad duo milia eorum M. Pinarius praetor in acie occidit. qua clade compulsi obsides dederunt et cerae centum milia pondo. [13] [p. 174] inde in Sardiniam exercitus ductus et cum Iliensibus, gente ne nunc quidem omni 60 parte pacata, secunda proelia facta. [14] Carthaginiensibus eodem anno centum obsides redditi, pacemque [cum] iis populus Romanus non ab se tantum, sed ab rege etiam Masinissa praestitit, qui cum praesidio armato agrum, qui in controversia erat, obtinebat.

35. otiosam provinciam consules habuerunt. M. Baebius comitiorum causa Romam revocatus consules creavit A. Postumium Albinum Luscum et C. Calpurnium Pisonem. [2] praetores exinde facti Ti. Sempronius Gracchus L. Postumius Albinus P. Cornelius Mammula Ti. Minucius Molliculus A. Hostilius Mancinus C. Maenius. ii omnes magistratum idibus Martiis inierunt.

[3] principio eius anni, quo A. Postumius Albinus et C. Calpurnius Piso consules fuerunt, ab A. Postumio consule in senatum introducti qui ex Hispania citeriore venerant a Q. Fulvio Flacco, L. Minucius legatus et duo tribuni militum, T. Maenius et L. Terentius Massiliota. [4] [p. 175] hi cum duo secunda proelia, deditionem Celtiberiae, confectam provinciam nuntiassent nec stipendio, quod 61mitti soleret, nec frumento portato ad exercitum in eum annum opus esse, [5] petierunt ab senatu primum, ob res prospere gestas ut diis inmortalibus honos haberetur, [6] deinde ut Q. Fulvio decedenti de provincia deportare inde exercitum, cuius forti opera et ipse et multi ante eum praetores usi essent, liceret; quod fieri, praeterquam quod ita deberet, etiam prope necessarium esse: [7] ita enim obstinatos esse milites, ut non ultra retineri posse in provincia viderentur, iniussuque abituri inde essent, si non dimitterentur, aut in perniciosam, si quis inpense retineret, seditionem exarsuri. [8] consulibus ambobus provinciam Ligures esse senatus iussit. praetores inde sortiti sunt: A. Hostilio urbana, Ti. Minucio peregrina obvenit, P. Cornelio Sicilia, C. Maenio Sardinia; [9] Hispanias sortiti L. Postumius ulteriorem, Ti. Sempronius citeriorem. [10] is quia successurus Q. Fulvio erat, ne vetere exercitu provincia spoliaretur, “quaero” inquit “de te, L. Minuci, cum confectam provinciam nunties, existimesne Celtiberos perpetuo in fide mansuros, ita ut sine exercitu ea provincia obtineri possit? [11] si neque de fide barbarorum quicquam recipere aut adfirmare nobis potes, et habendum illic utique exercitum censes, utrum tandem auctor senatui sis supplementum in Hispaniam mittendi, ut ii modo, quibus emerita stipendia sint, milites dimittantur, veteribus militibus tirones inmisceantur, [12] an deductis de provincia veteribus legionibus novas conscribendi et mittendi, cum contemptum tirocinium etiam mitiores barbaros excitare ad rebellandum possit? [13] [p. 176] dictu quam re facilius sit provinciam ingenio ferocem, 62 rebellatricem confecisse. paucae civitates, ut quidem ego audio, quas vicina maxime hiberna premebant, in ius dicionemque venerunt, ulteriores in armis sunt. [14] quae cum ita sint, ego iam hinc praedico, patres conscripti, me exercitu eo, qui nunc est, rem publicam administraturum; si deducat secum Flaccus legiones, loca pacata me ad hibernacula lecturum neque novum militem ferocissimo hosti obiecturum.”

36. legatus ad ea, quae interrogatus erat, respondit neque se neque quemquam alium divinare posse, quid in animo Celtiberi haberent aut porro habituri essent. [2] itaque negare non posse, quin rectius sit etiam ad pacatos barbaros, nondum satis adsuetos imperio, exercitum mitti. [3] novo autem an vetere exercitu opus sit, eius esse dicere, qui scire possit, qua fide Celtiberi in pace mansuri sint, simul et qui illud exploratum habeat, quieturos milites, si diutius in provincia retineantur. [4] si ex eo, quod aut inter se loquantur aut succlamationibus apud contionantem imperatorem significent, quid sentiant, coniectandum sit, palam vociferatos esse aut imperatorem in provincia retenturos aut cum eo in Italiam venturos esse. [5] [p. 177] disceptationem inter praetorem legatumque consulum relatio interrupit, qui suas ornari provincias, priusquam 63 de praetoris exercitu ageretur, aequum censebant. [6] novus omnis exercitus consulibus est decretus, binae legiones Romanae cum suo equitatu et socium Latini nominis quantus semper numerus, quindecim milia peditum, octingenti equites. [7] cum hoc exercitu Apuanis Liguribus ut bellum inferrent mandatum est. P. Cornelio et M. Baebio prorogatum imperium, iussique provincias obtinere, donec consules venissent; tum imperatum, ut dimisso, quem haberent, exercitu reverterentur Romam. [8] [p. 178] de Ti. Semproni deinde exercitu actum est. novam legionem ei quinque milium et 64ducentorum peditum cum equitibus quadringentis consules scribere iussi, et mille praeterea peditum Romanorum, quinquaginta equites, [9] et sociis nominis Latini imperare septem milia peditum, trecentos equites. cum hoc exercitu Ti. Sempronium ire in Hispaniam placuit citeriorem. [10] Q. Fulvio permissum, ut, qui milites ante Sp. Postumium Q. Marcium consules cives Romani sociive in Hispaniam transportati essent, et praeterea supplemento adducto, quo amplius in duabus legionibus quam decem milia et quadringenti pedites, [11] sexcenti equites essent, et socium Latini nominis duodecim milia, sexcenti equites, quorum forti opera duobus adversus Celtiberos proeliis usus Q. Fulvius esset, eos, si videretur, secum deportaret. [12] et supplicationes decretae, quod is prospere rem publicam gessisset, et ceteri praetores in provincias missi. [13] Q. Fabio Buteoni prorogatum in Gallia imperium est. octo legiones praeter exercitum veterem, qui in Liguribus in spe propinqua missionis erat, eo anno esse placuit. [14] et is ipse exercitus aegre explebatur propter pestilentiam, quae tertium iam annum urbem Romanam atque Italiam vastabat.

37. praetor Ti. Minucius et haud ita multo post consul C. Calpurnius moritur multique alii omnium ordinum inlustres viri. [2] [p. 179] postremo prodigii loco ea clades haberi coepta est. C. Servilius pontifex maximus piacula irae deum conquirere iussus, decemviri libros inspicere, consul Apollini Aesculapio Saluti dona vovere et 65 dare signa inaurata; [3] quae vovit deditque. decemviri supplicationem in biduum valetudinis causa in urbe et per omnia fora conciliabulaque edixerunt; maiores duodecim annis omnes coronati et lauream in manu tenentes supplicaverunt. [4] fraudis quoque humanae insinuaverat suspicio animis; et veneficii quaestio ex senatus consulto, quod in urbe propiusve urbem decem milibus passuum esset commissum, C. Claudio praetori, qui in locum Ti. Minuci erat suffectus, ultra decimum lapidem per fora conciliabulaque C. Maenio, priusquam in Sardiniam provinciam traiceret, decreta. [5] suspecta consulis erat mors maxime. necatus a Quarta Hostilia uxore dicebatur. [6] [p. 180] ut quidem filius eius Q. Fulvius Flaccus in locum vitrici consul est declaratus, aliquanto magis infamis 66mors Pisonis coepit esse; et testes exsistebant, qui post declaratos consules Albinum et Pisonem, quibus comitiis Flaccus tulerat repulsam, et exprobratum ei a matre dicerent, quod iam ei tertium negatus consulatus petenti esset, et adiecisse, pararet se ad petendum; [7] intra duos menses effecturam, ut consul fieret. inter multa alia testimonia ad causam pertinentia haec quoque vox, nimis vero eventu comprobata, valuit, cur Hostilia damnaretur.

[8] Veris principio huius, dum consules novos dilectus Romae tenet, mors deinde alterius et creandi comitia consulis in locum eius omnia tardiora fecerunt, [9] interim P. Cornelius et M. Baebius, qui in consulatu nihil memorabile gesserant, in Apuanos Ligures exercitum induxerunt. 38. Ligures, qui ante adventum in provinciam consulum non expectassent bellum, inproviso obpressi ad duodecim milia hominum dediderunt se. [2] eos consulto per litteras prius senatu deducere ex montibus in agros campestres procul ab domo, ne reditus spes esset, Cornelius et Baebius statuerunt, nullum alium ante finem rati fore Ligustini belli. [3] [p. 181] ager publicus populi Romani erat in Samnitibus; Taurasinorum fuerat. eo cum traducere Ligures Apuanos vellent, edixerunt, Ligures ab Anido ... 67montibus descenderent cum liberis coniugibusque, sua omnia secum portarent. [4] Ligures saepe per legatos deprecati, ne penates, sedem, in qua geniti essent, sepulcra maiorum cogerentur relinquere, arma, obsides pollicebantur. [5] postquam nihil impetrabant neque vires ad bellandum erant, edicto paruerunt. [6] traducti sunt publico sumptu ad quadraginta milia liberorum capitum cum feminis puerisque. argenti data centum et quinquaginta milia, unde in novas sedes compararent, quae opus essent. [7] agro dividendo dandoque iidem, qui traduxerant, Cornelius et Baebius, praepositi. postulantibus tamen ipsis quinqueviri ab senatu dati, quorum ex consilio agerent. [8] transacta re cum veterem exercitum Romam deduxissent, triumphus ab senatu est decretus. [9] [p. 182] hi omnium primi nullo bello gesto triumpharunt. tantum hostiae ductae ante 68 currum, quia nec quod ferretur neque quod duceretur captum neque quod militibus daretur quicquam in triumphis eorum fuerat.

39. eodem anno in Hispania Fulvius Flaccus proconsul, quia successor in provinciam tardius veniebat, educto exercitu ex hibernis ulteriorem Celtiberiae agrum, unde ad deditionem non venerant, institit vastare. [2] qua re irritavit magis quam conterruit animos barbarorum, et clam comparatis copiis saltum Manlianum, per quem transiturum exercitum Romanum satis sciebant, obsederunt. [3] in Hispaniam ulteriorem eunti L. Postumio Albino collegae Gracchus mandaverat, ut Q. Fulvium certiorem faceret, Tarraconem exercitum adduceret: [4] ibi dimitti veteranos, supplementaque distribuere et ordinare omnem exercitum sese velle. dies quoque, et ea propinqua, edita Flacco est, qua successor esset venturus. [5] [p. 183] haec nova adlata res omissis, quae agere instituerat, Flaccum raptim deducere exercitum ex Celtiberia cum coegisset, barbari causae ignari, suam defectionem et clam comparata arma sensisse eum et pertimuisse rati, eo ferocius saltum insederunt. 69 ubi eum saltum prima luce agmen Romanum intravit, [6] repente ex duabus partibus simul exorti hostes Romanos invaserunt. [7] quod ubi vidit Flaccus, primos tumultus in agmine per centuriones stare omnes suo quemque loco et arma expedire iubendo sedavit, [8] et sarcinis iumentisque in unum locum coactis copias omnes partim ipse partim per legatos tribunosque militum, ut tempus, ut locus postulabat, sine ulla trepidatione instruxit, cum bis deditis rem esse admonens; [9] scelus et perfidiam illis, non virtutem nec animum accessisse; reditum ignobilem in patriam clarum ac memorabilem eos sibi fecisse; cruentos ex recenti caede hostium gladios et manantia sanguine spolia Romam ad triumphum delaturos. [10] plura dici tempus non patiebatur; invehebant se hostes et in partibus extremis iam pugnabatur. deinde acies concurrerunt. 40. atrox ubique proelium, sed varia fortuna erat. egregie legiones nec segnius duae alae pugnabant; externa auxilia ab simili armatura, meliore aliquantum militum genere urgebantur, nec locum tueri poterant. [2] Celtiberi ubi ordinata acie et signis conlatis se non esse pares legionibus senserunt, [3] [p. 184] cuneo 70 inpressionem fecerunt, quo tantum valent genere pugnae, ut quacumque parte pertulere impetus suos, sustinere nequeant. tunc quoque turbatae legiones sunt, prope interrupta acies. [4] quam trepidationem ubi Flaccus conspexit, equo advehitur ad legionarios equites, et “ni quid auxilii in vobis est, actum iam de hoc exercitu erit.” cum undique adclamassent, quin ederet, quid fieri velit: non segniter imperium exsecuturos, “ [5] duplicate turmas” inquit, “duarum legionum equites, et permittite equos in cuneum hostium, quo nostros urgent. id cum maiore vi equorum facietis, si effrenatos in eos equos inmittitis, [6] quod saepe Romanos equites cum magna laude fecisse sua memoriae proditum est. [7] ” dicto paruerunt detractisque frenis bis ultro citroque cum magna strage hostium, infractis omnibus hastis, transcurrerunt. [8] dissipato cuneo, in quo omnis spes fuerat, Celtiberi trepidare et prope omissa pugna locum fugae circumspicere. [9] [p. 185] et alarii equites postquam Romanorum equitum tam memorabile facinus videre, et ipsi virtute eorum accensi sine ullius imperio in perturbatos iam hostes equos 71 inmittunt. [10] tunc vero Celtiberi omnes in fugam effunduntur, et imperator Romanus aversos hostes contemplatus aedem Fortunae equestri Iovique optimo maximo ludos vovit. [11] caeduntur Celtiberi per totum saltum dissipati fuga. decem et septem milia hostium caesa eo die traduntur, vivi capti plus quattuor milia cum signis militaribus ducentis septuaginta septem, equis prope DC. in illis castris eo die victor exercitus mansit. [12] victoria non sine iactura militum fuit: [13] quadringenti septuaginta duo milites Romani, socium ac Latini nominis mille decem et novem, cum his tria milia militum auxiliariorum perierunt. ita victor exercitus renovata priore gloria Tarraconem est perductus. [14] venienti Fulvio Ti. Sempronius praetor, qui biduo ante venerat, obviam processit gratulatusque est, quod rem publicam egregie gessisset. cum summa concordia, quos dimitterent quosque retinerent milites, composuerunt. [15] inde Fulvius exauctoratis militibus in naves inpositis Romam est profectus; Sempronius in Celtiberam legiones duxit.

41. [p. 186]consules ambo in Ligures exercitus induxerunt diversis 72 partibus. [2] Postumius prima et tertia legione Ballistam Suismontiumque montes obsedit et premendo praesidiis angustos saltus eorum commeatus interclusit inopiaque omnium rerum eos perdomuit. [3] Fulvius secunda et quarta legione adortus a Pisis Apuanos Ligures, qui eorum circa Macram fluvium incolebant, in deditionem acceptos, ad septem milia hominum, in naves inpositos praeter oram Etrusci maris Neapolim transmisit. [4] inde in Samnium traducti, agerque iis inter populares datus est. [5] montanorum Ligurum ab A. Postumio vineae caesae frumentaque deusta, donec cladibus omnibus belli coacti in deditionem venerunt armaque tradiderunt. [6] navibus inde Postumius ad visendam oram Ingaunorum Intemeliorumque Ligurum processit. [7] [p. 187] priusquam hi consules venirent ad exercitum, qui Pisas indictus erat, praeerant 73 A. Postumius* frater Q. Fulvi M. Fulvius Nobilior— [8] secundae legionis [Fulvius] tribunos militum is erat.—mensibus suis dimisit legionem, iure iurando adactis centurionibus, aes in aerarium ad quaestores esse delaturos. [9] hoc ubi Placentiam—nam eo forte erat profectus—Aulo nuntiatum est, cum equitibus expeditis secutus dimissos, quos eorum potuit adsequi, reduxit castigatos Pisas, de ceteris consulem certiorem fecit. [10] eo referente senatus consultum factum est, ut M. Fulvius in Hispaniam relegaretur ultra novam Carthaginem, litteraeque ei datae sunt a consule ad P. Manlium in Hispaniam ulteriorem deferendae; [11] [p. 188] milites iussi ad 74signa redire. ignominiae causa uti semestre stipendium in eum annum esset ei legioni decretum; qui miles ad exercitum non redisset, eum ipsum bonaque eius vendere consul iussus.

42. eodem anno L. Duronius, qui praetor anno superiore ... ex Illyrico cum decem navibus Brundisium redierat. inde in portu relictis navibus cum venisset Romam, inter exponendas res, quas ibi gessisset, haud dubie in regem Illyriorum Gentium latrocinii omnis maritimi causam avertit: [2] ex regno eius omnes naves esse, quae superi maris oram depopulatae essent; de his rebus legatos misisse, nec conveniendi regis potestatem factam. [3] venerant Romam legati a Gentio, qui quo tempore Romani conveniendi regis causa venissent, aegrum forte eum in ultimis partibus fuisse regni dicerent: [4] petere Gentium ab senatu, ne crederent confictis criminibus in se, quae inimici detulissent. ad ea Duronius adiecit, multis civibus Romanis et sociis Latini nominis iniurias factas in regno eius et cives Romanos dici Corcyrae retineri. [5] [p. 189] eos 75omnes Romam adduci placuit, C. Claudium praetorem cognoscere, neque ante Gentio regi legatisve eius responsum reddi.

[6] inter multos alios, quos pestilentia eius anni absumpsit, sacerdotes quoque aliquot mortui sunt. L. Valerius Flaccus pontifex mortuus est; in eius locum subfectus est Q. Fabius Labeo. [7] P. Manlius, qui nuper ex ulteriore Hispania redierat, triumvir epulo; Q. Fulvius M. f. in locum eius triumvir cooptatus, tum praetextatus erat. [8] de rege sacrifico subficiendo in locum Cn. Corneli Dolabellae contentio inter C. Servilium pontificem maximum fuit et L. Cornelium Dolabellam duumvirum navalem, quem ut inauguraret pontifex magistratu sese abdicare iubebat; [9] recusantique id facere ob eam rem multa duumviro dicta a pontifice, deque ea, cum provocasset, certatum ad populum. [10] [p. 190] cum plures iam tribus 76intro vocatae dicto esse audientem pontifici duumvirum iuberent multamque remitti, si magistratu se abdicasset, ultimum de caelo quod comitia turbaret intervenit. religio inde fuit pontificibus inaugurandi Dolabellae. [11] P. Cloelium Siculum inaugurarunt, qui secundo loco nominatus erat. exitu anni et C. Servilius Geminus pontifex maximus decessit; idem decemvir sacrorum fuit. pontifex in locum eius a collegio cooptatus Q. Fulvius Flaccus; [12] inde pontifex maximus M. Aemilius Lepidus creatus, cum multi clari viri petissent; et decemvir sacrorum Q. Marcius Philippus in eiusdem locum est cooptatus. [13] [p. 191] et augur Sp. Postumius Albinus decessit; in locum eius P. Scipionem, filium Africani, augures cooptarunt. 77

Cumanis eo anno petentibus permissum, ut publice Latine loquerentur et praeconibus Latine vendendi ius esset. 43. Pisanis agrum pollicentibus, quo Luna colonia deduceretur, gratiae ab senatu actae; triumviri creati ad eam rem Q. Fabius Buteo M. et P. Popillii Laenates. [2] a C. Maenio praetore, cui provincia Sardinia cum evenisset additum erat, ut quaereret de veneficiis longius ab urbe decem milibus passuum, [3] litterae adlatae se iam tria milia hominum damnasse et crescere sibi quaestionem indiciis; aut eam sibi esse deserendam aut provinciam dimittendam.

[4] [p. 192] Q. Fulvius Flaccus ex Hispania rediit Romam cum magna fama gestarum rerum; qui cum extra urbem triumphi causa esset, 78 consul est creatus cum L. Manlio Acidino, [5] et post paucos dies cum militibus, quos secum deduxerat, triumphans urbem est invectus. [6] tulit in triumpho coronas aureas centum viginti quattuor, praeterea auri pondo triginta unum, ... et signati Oscensis nummum centum septuaginta tria milia ducentos. [7] militibus de praeda quinquagenos denarios dedit, duplex centurionibus, triplex equiti, tantundem sociis Latini nominis, et stipendium omnibus duplex. 44. eo anno rogatio primum lata est ab L. Vilio tribuno plebis quot annos nati quemque magistratum peterent caperentque. inde cognomen familiae inditum, ut Annales adpellarentur. [2] [p. 193] praetores quattuor post multos annos lege Baebia creati, quae alternis 79 quaternos iubebat creari. hi facti: Cn. Cornelius Scipio C. Valerius Laevinus Q. et P. Mucii Q. filii Scaevolae.

[3] Q. Fulvio et L. Manlio consulibus eadem provincia, quae superioribus, pari numero copiae peditum equitum, civium sociorum decretae. [4] in Hispaniis duabus Ti. Sempronio et L. Postumio cum iisdem exercitibus, quos haberent, prorogatum imperium est, et in supplementum consules scribere iussi ad tria milia peditum Romanorum, [5] trecentos equites, quinque milia sociorum Latini nominis et quadringentos equites. [6] P. Mucius Scaevola urbanam sortitus provinciam est, et ut idem quaereret de veneficiis in urbe et propius urbem decem milia passuum, [7] [p. 194]Cn. Cornelius Scipio peregrinam, Q. Mucius Scaevola Siciliam, C. Valerius Laevinus Sardiniam. 80

[8] Q. Fulvius consul, priusquam ullam rem publicam ageret, liberare et se et rem publicam religione votis solvendis dixit velle: [9] vovisse, quo die postremum cum Celtiberis pugnasset, ludos Iovi optimo maximo et aedem equestri Fortunae sese facturum; in eam rem sibi pecuniam conlatam esse ab Hispanis. [10] ludi decreti et ut duumviri ad aedem locandam crearentur. de pecunia finitur, ne maior ludorum causa consumeretur, quam quanta Fulvio Nobiliori post Aetolicum bellum ludos facienti decreta esset, [11] neve quid ad eos ludos arcesseret cogeret acciperet faceret adversus id senatus consultum, quod L. Aemilio Cn. Baebio consulibus de ludis factum esset. [12] decreverat id senatus propter effusos sumptus, factos in ludos Ti. Semproni aedilis, qui graves non modo Italiae ac sociis Latini nominis, sed etiam provinciis externis fuerant.

45. hiems eo anno nive saeva et omni tempestatum genere fuit; arbores, quae obnoxiae frigoribus sunt, deusserat cunctas; et ea tum aliquanto quam alias longior fuit. [2] itaque Latinas atrox subito coorta et intolerabilis tempestas in monte turbavit, instaurataeque sunt ex decreto pontificum. [3] [p. 195] eadem tempestas et in Capitolio 81 aliquot signa prostravit, fulminibusque complura loca deformavit, aedem Iovis Terracinae, aedem Albam Capuae portamque Romanam; [4] muri pinnae aliquot locis decussae erant. haec inter prodigia nuntiatum et ab Reate tripedem natum mulum. [5] ob ea decemviri iussi adire libros edidere. quibus diis et quot hostiis sacrificaretur, et [fulminibus complura loca deformaret aedem Iovis] ut supplicatio diem unum esset. [6] ludi deinde votivi Q. Fulvi consulis per dies decem magno adparatu facti.

censorum inde comitia habita; creati M. Aemilius Lepidus pontifex maximus et M. Fulvius Nobilior, qui ex Aetolis triumphaverat. [7] inter hos viros nobiles inimicitiae erant, saepe multis et in senatu et ad populum atrocibus celebratae certaminibus. [8] comitiis confectis, ut traditum antiquitus est, censores in Campo ad aram Martis sellis curulibus consederunt; quo repente principes senatorum cum agmine venerunt civitatis, inter quos Q. Caecilius Metellus verba fecit: 46. [p. 196] “Non obliti sumus, censores, vos paulo ante ab universo populo Romano moribus nostris praepositos 82esse. et nos a vobis et admoneri et regi, non vos a nobis debere; [2] indicandum tamen est, quid omnes bonos in vobis aut obfendat aut certe mutatum malint. [3] singulos cum intuemur, M. Aemili, M. Fulvi, neminem hodie in civitate habemus, quem, si revocemur in suffragium, velimus vobis praelatum esse; [4] ambo cum simul adspicimus, non possumus non vereri, ne male comparati sitis, nec tantum rei publicae prosit, quod omnibus nobis egregie placetis, quam, quod alter alteri displicetis, noceat. [5] inimicitias per annos multos vobis ipsis graves et atroces geritis, quae periculum est ne ex hac die nobis et rei publicae quam vobis graviores fiant. [6] de quibus causis hoc timeamus, multa subcurrunt, quae dicerentur, nisi forte inplacabiles fueritis ... inplicaverint animos vestros. [7] has ut hodie, ut in isto templo finiatis simultates, quaesumus vos universi, et quos coniunxit suffragiis suis populus Romanus, hos etiam reconciliatione gratiae coniungi a nobis sinatis; [8] uno animo, uno consilio legatis senatum, equites recenseatis, agatis censum, lustrum condatis; [9] [p. 197] quod in omnibus fere precationibus nuncupabitis verbis “ut ea res mihi collegaeque meo bene et feliciter eveniat, ” id ita ut vere, ut ex animo velitis evenire 83efficiatisque, ut, quod deos precati eritis, id vos velle etiam homines credamus. [10] T. Tatius et Romulus, in cuius urbis medio foro acie hostes concurrerant, ibi concordes regnarunt. [11] non modo simultates, sed bella quoque finiuntur; ex infestis hostibus plerumque socii fideles, interdum etiam cives fiunt. [12] Albani diruta Alba Romam traducti sunt; Latini, Sabini in civitatem accepti. vulgatum illud, quia verum erat, in proverbium venit, amicitias inmortales, mortales inimicitias debere esse. [13] “fremitus ortus cum adsensu, deinde universorum voces idem petentium confusae in unum orationem interpellarunt. [14] inde Aemilius questus cum alia, tum bis a M. Fulvio se certo consulatu deiectum; Fulvius contra queri se ab eo semper lacessitum et in probrum suum sponsionem factam; tamen ambo significare, si alter vellet, se in potestate tot principum civitatis futuros. [15] omnibus instantibus qui aderant dextras fidemque dedere mittere vere ac finire odium. deinde conlaudantibus cunctis deducti sunt in Capitolium; et cura super tali re principum et facilitas censorum egregie comprobata ab senatu et laudata est. [16] [p. 198] censoribus deinde postulantibus, ut pecuniae summa sibi, qua in opera publica uterentur, adtribueretur, vectigal annuum decretum est. 84

47. eodem anno in Hispania L. Postumius et Ti. Sempronius propraetores comparaverunt ita inter se, ut in Vaccaeos per Lusitaniam iret Albinus; in Celtiberam inde reverteretur, si maius ibi bellum esset; [2] [p. 199]Gracchus in ultima Celtiberiae penetraret. is Mundam urbem primo vi cepit, nocte ex inproviso adgressus. acceptis deinde obsidibus praesidioque inposito castella obpugnare, agros urere, donec ad praevalidam aliam urbem—Certimam 85 adpellant Celtiberi— [3] pervenit. ubi cum iam opera admoveret, veniunt legati ex oppido, quorum sermo antiquae simplicitatis fuit, non dissimulantium bellaturos, si vires essent. [4] petierunt enim, ut sibi in castra Celtiberorum ire liceret ad auxilia accienda: si non impetrassent, tum separatim [eos] ab illis se consulturos. permittente Graccho ierunt et post paucis diebus alios decem legatos secum adduxerunt. [5] meridianum tempus erat. nihil prius petierunt a praetore, quam ut bibere sibi iuberet dari. epotis primis poculis iterum poposcerunt, magno risu circumstantium in tam rudibus et moris omnis ignaris ingeniis. [6] tum maximus natu ex iis ”missi sumus“ inquit” a gente nostra, qui sciscitaremur, qua tandem re fretus arma nobis inferres. [7] “ ad hanc percunctationem Gracchus exercitu se egregio fidentem venisse respondit; quem si ipsi visere velint, quo certiora ad suos referant, potestatem se eis facturum esse; [8] tribunisque militum imperat, ut ornari omnes copias peditum equitumque et decurrere iubeant armatas. ab hoc spectaculo legati dimissi deterruerunt suos ab auxilio circumsessae urbi ferendo. [9] oppidani cum ignes nocte e turribus nequiquam, quod signum convenerat, sustulissent, destituti ab unica spe auxilii in deditionem venerunt. [10] [p. 200] nummum quater et 86viciens ab iis est exactum, quadraginta nobilissimi equites, nec obsidum nomine—nam militare iussi sunt—, et tamen re ipsa, ut pignus fidei essent.

48. inde iam duxit ad Alcen urbem, ubi castra Celtiberorum erant, a quibus venerant nuper legati. [2] eos cum per aliquot dies armaturam levem inmittendo in stationes lacessisset parvis proeliis, in dies maiora certamina serebat, ut omnes extra munitiones eliceret. [3] ubi quod petebat sensit effectum, auxiliorum praefectis imperat, ut contracto certamine, tamquam multitudine superarentur, repente tergis datis ad castra effuse fugerent, ipse intra vallum ad omnes portas instruxit copias. [4] haud multum temporis intercessit, cum ex composito refugientium suorum agmen, post effuse sequentes barbaros conspexit. [5] instructam ad hoc ipsum intra vallum habebat aciem. itaque tantum moratus, ut suos refugere in castra libero introitu sineret, clamore sublato simul omnibus portis erupit. [6] non sustinuere inpetum necopinatum hostes. qui ad castra obpugnanda venerant, ne sua quidem tueri potuerunt: nam extemplo fusi, fugati, mox intra vallum paventes compulsi, postremo exuuntur castris. [7] [p. 201] eo die novem milia hostium caesa; capti vivi trecenti viginti, equi centum duodecim, signa militaria triginta septem. de exercitu Romano centum novem ceciderunt. 87

49. ab hoc proelio Gracchus duxit ad depopulandam Celtiberiam legiones, et cum ferret passim cuncta atque ageret populique alii voluntate, alii metu iugum acciperent, centum tria oppida intra paucos dies in deditionem accepit; praeda potitus ingenti est. [2] convertit inde agmen retro, unde venerat, ad Alcen, atque eam urbem obpugnare institit. [3] oppidani primum inpetum hostium sustinuerunt; deinde, cum iam non armis modo sed etiam operibus obpugnarentur, diffisi praesidio urbis in arcem universi concesserunt; [4] postremo et inde praemissis oratoribus in dicionem se suaque omnia Romanis permiserunt. magna inde praeda facta est. multi captivi nobiles in potestatem venerunt, inter quos et Thurri filii duo et filia. [5] regulus hic earum gentium erat, longe potentissimus omnium Hispanorum. audita suorum clade missis, qui fidem venienti in castra ad Gracchum peterent, venit. [6] [p. 202] et primum quaesivit ab eo, sibine liceret ac suis vivere. cum praetor 88victurum respondisset, quaesivit iterum, si cum Romanis militare liceret. [7] id quoque Graccho permittente ”sequar“ inquit ” vos adversus veteres socios meos, quoniam illos ad me ... suspicere.“ secutus est inde Romanos fortique ac fideli opera multis locis rem Romanam adiuvit. 50. Ergavica inde, nobilis et potens civitas, aliorum circa populorum cladibus territa, portas aperuit Romanis.

[2] eam deditionem oppidorum haud cum fide factam quidam auctores sunt: e qua regione abduxisset legiones, extemplo inde rebellatum, magnoque eum postea proelio ad montem Chaunum cum Celtiberis a prima luce ad sextam horam diei signis conlatis pugnasse, [3] [p. 203] multos utrimque cecidisse, nec aliud magnopere, ... 89crederes, fecisse Romanos, nisi quod postero die lacessierint proelio manentes intra vallum; spolia per totum diem legisse; [4] tertio die proelio maiore iterum pugnatum et tum demum haud dubie victos Celtiberos castraque eorum capta et direpta esse. [5] viginti duo milia hostium eo die esse caesa, plus trecentos captos, parem fere equorum numerum et signa militaria septuaginta duo. inde debellatum, veramque pacem, non fluxa, ut ante, fide Celtiberos fecisse. [6] eadem aestate et L. Postumium in Hispania ulteriore bis cum Vaccaeis egregie pugnasse scribunt; ad triginta et quinque milia hostium occidisse et castra expugnasse. [7] propius vero est, serius in provinciam pervenisse, quam ut ea aestate potuerit res gerere.

51. [p. 204]censores fideli concordia senatum legerunt. princeps lectus 90est ipse censor M. Aemilius Lepidus pontifex maximus; tres eiecti de senatu; [2] retinuit quosdam Lepidus a collega praeteritos. opera ex pecunia adtributa divisaque inter se haec confecerunt: Lepidus molem ad Tarracinam, ingratum opus, quod praedia habebat ibi, privatamque publicae rei inpensam inseruerat; [3] [p. 205] theatrum et proscenium ad Apollinis, aedem Iovis in Capitolio columnasque circa poliendas albo locavit, et ab his columnis, quae incommode obposita videbantur, signa amovit clipeaque de columnis et signa 91 militaria adfixa omnis generis dempsit. [4] M. Fulvius plura et maioris locavit usus: portum et pilas pontis in Tiberi, quibus pilis fornices post aliquot annos P. Scipio Africanus et L. Mummius censores locaverunt inponendos, [5] basilicam post argentarias novas et forum piscatorium circumdatis tabernis, quas vendidit in privatum, [6] [p. 206] et forum et porticum extra portam Trigeminam et aliam post navalia et ad fanum Herculis et post Spei ad Tiberim et ad 92 aedem Apollinis medici. [7] habuere et in promiscuo praeterea pecuniam; ex ea communiter locarunt aquam adducendam fornicesque faciendos. inpedimento operi fuit M. Licinius Crassus, qui per fundum suum duci non est passus. [8] portoria quoque et vectigalia iidem multa instituerunt. complura sacella publicaque [sua], occupata a privatis, publica sacraque ut essent paterentque populo curarunt. [9] [p. 207][p. 208] mutarunt suffragia regionatimque 93

52. et alter ex censoribus M. Aemilius petiit ab senatu, ut sibi dedicationis templorum reginae Iunonis et Dianae, quae bello Ligustino ante annis octo vovisset, pecunia ad ludos decerneretur. [2] viginti milia aeris decreverunt. dedicavit eas aedes, utramque in circo Flaminio, [3] ludosque scenicos triduum post dedicationem templi Iunonis, biduum post Dianae, et singulos dies fecit in circo. [4] idem dedicavit aedem Larium permarinum in Campo. voverat eam annis undecim ante L. Aemilius Regillus navali proelio adversus praefectos regis Antiochi. [5] [p. 209] supra valvas templi tabula cum titulo hoc fixa est “duello magno dirimendo, regibus subigendis * 94caput patrandae pacis ad pugnam exeunti L. Aemilio M. Aemili filio ... auspicio, imperio, felicitate ductuque eius inter Ephesum, Samum Chiumque inspectante eopse Antiocho cum exercitu omni, [6] equitatu elephantisque, classis regis Antiochi antea invicta fusa, contusa, fugataque est, ibique eo die naves longae cum omnibus sociis captae quadraginta duae. ea pugna pugnata rex Antiochus regnumque ... eius rei ergo aedem Laribus permarinis vovit. [7] [p. 210]” eodem exemplo tabula in aede Iovis in Capitolio supra valvas fixa est. 95

53. biduo, quo senatum legerunt censores, Q. Fulvius consul profectus in Ligures, per invios montes vallesque et saltus cum exercitu transgressus, [2] signis conlatis cum hoste pugnavit, neque tantum acie vicit, sed castra quoque eodem die cepit. tria milia ducenti hostium omnisque ea regio Ligurum in deditionem venit. [3] consul deditos in campestres agros deduxit praesidiaque montibus inposuit. celeriter ... et ex provincia litterae Romam venerunt. supplicationes ob eas res gestas in triduum decretae sunt; [4] praetores quadraginta hostiis maioribus per supplicationes rem divinam fecerunt. ab altero consule L. Manlio nihil memoria dignum in Liguribus est gestum. [5] Galli Transalpini, tria milia hominum, in Italiam transgressi, neminem bello lacessentes agrum a consulibus et senatu petebant, ut pacati sub imperio populi Romani essent. [6] eos senatus excedere Italia iussit et consulem Q. Fulvium quaerere et animadvertere in eos, qui principes et auctores transcendendi Alpes fuissent.

54. [p. 211]eodem anno Philippus rex Macedonum, senio et maerore 96 consumptus post mortem filii, decessit. [2] Demetriade hibernabat, cum desiderio anxius filii tum paenitentia crudelitatis suae. [3] stimulabat animum et alter filius haud dubie et sua et aliorum opinione rex conversique in eum omnium oculi et destituta senectus aliis expectantibus suam mortem, aliis ne expectantibus quidem. [4] quo magis angebatur, et cum eo Antigonus Echecratis filius, nomen patrui Antigoni ferens, qui tutor Philippi fuerat, regiae vir maiestatis, nobili etiam pugna adversus Cleomenem Lacedaemonium clarus. [5] tutorem eum Graeci, ut cognomine a ceteris regibus distinguerent, adpellarunt. [6] huius fratris filius Antigonus ex honoratis Philippi amicis unus incorruptus permanserat, eique ea fide nequaquam amicum Persea inimicissimum fecerat. [7] is prospiciens animo, quanto cum periculo suo hereditas regni ventura esset ad Persea, ut primum labare animum regis et ingemiscere interdum filii desiderio sensit, [8] [p. 212] nunc praebendo aures, nunc lacessendo etiam mentionem rei temere actae saepe querenti 97 querens et ipse aderat; et cum multa, ut adsolet, veritas praeberet vestigia sui, omni ope adiuvabat, quo maturius omnia emanarent. [9] suspecti ut ministri facinoris Apelles maxime et Philocles erant, qui Romam legati fuerant litterasque exitiales Demetrio sub nomine Flaminini adtulerant. 55. falsas esse et a scriba vitiatas signumque adulterinum vulgo in regia fremebant. [2] ceterum cum suspecta magis quam manifesta esset res, forte Xychus obvius fit Antigono, comprehensusque ab eo in regiam est perductus. relicto eo custodibus Antigonus ad Philippum processit. [3] “multis” inquit “sermonibus intellexisse videor, magno te aestimaturum, si scire vera omnia possis de filiis tuis, uter ab utro petitus fraude et insidiis esset. [4] homo unus omnium, qui nodum huius erroris exsolvere possit, in potestate tua est Xychus.” forte oblatum perductumque in regiam vocari iube. [5] [p. 213] adductus primo ita negare 98inconstanter, ut parvo metu admoto paratum indicem esse adpareret. conspectum tortoris verberumque non sustinuit ordinemque omnem facinoris legatorum ministeriique sui exposuit. [6] extemplo missi, qui legatos comprehenderent. Philoclem, qui praesens erat, obpresserunt; Apelles missus ad Chaeream quendam persequendum indicio Xychi audito in Italiam traiecit. [7] de Philocle nihil certi vulgatum est; alii primo audaciter negantem, postquam in conspectum adductus sit Xychus, non ultra tetendisse, alii tormenta etiam infitiantem perpessum adfirmant. [8] Philippo redintegratus est luctus geminatusque, et infelicitatem suam in liberis graviorem, quod alter superesset, quam quod alter perisset, censebat.

56. Perseus certior factus omnia detecta esse, potentior quidem erat, quam ut fugam necessariam duceret; [2] tantum, ut procul abesset, curabat, interim velut ab incendio flagrantis irae, dum Philippus viveret, se defensurus. is spe potiundi ad poenam corporis eius amissa, quod reliquum erat, id studere, ne super inpunitatem etiam praemio sceleris frueretur. [3] Antigonum igitur adpellat, cui et palam facti parricidii gratia obnoxius erat, neque pudendum aut paenitendum eum regem Macedonibus propter recentem patrui Antigoni gloriam fore censebat. [4] [p. 214] “quando in eam fortunam veni” inquit, “Antigone, ut orbitas mihi, quam alii detestantur parentes, 99optabilis esse debeat, regnum, quod a patruo tuo forti, non solum fideli tutela eius custoditum et auctum etiam accepi, id tibi tradere in animo est. [5] te unum habeo, quem dignum regno iudicem; si neminem haberem, perire et exstingui id mallem quam Perseo scelestae fraudis praemium esse. [6] Demetrium excitatum ab inferis restitutumque credam mihi, si te, qui morti innocentis, qui meo infelici errori unus inlacrimasti, in locum eius substitutum relinquam. [7] ” ab hoc sermone omni genere honoris producere eum non destitit. cum in Thracia Perseus abesset, circumire Macedoniae urbes principibusque Antigonum commendare; et, si vita longior subpetisset, haud dubium fuit, quin eum in possessione regni relicturus fuerit. [8] ab Demetriade profectus Thessalonicae plurimum temporis moratus fuerat. inde cum Amphipolim venisset, gravi morbo est inplicitus. [9] sed animo tamen aegrum magis fuisse quam corpore constat, curisque et vigiliis, cum identidem species et umbrae insontis interempti filii agitarent, cum diris exstinctum esse exsecrationibus alterius. [10] tamen admoneri potuisset Antigonus, si aut adfuisset aut statim palam facta esset mors regis. [11] [p. 215] medicus Calligenes, qui curationi praeerat, non expectata morte regis a primis desperationis notis nuntios per dispositos ... , 100ita ut convenerat, misit ad Perseum et mortem regis in adventum eius omnes, qui extra regiam erant, celavit. 57. obpressit igitur necopinantes ignarosque omnes Perseus et regnum scelere partum invasit.

[2] peropportuna mors Philippi fuit ad dilationem et ad vires bello contrahendas. nam post paucis diebus gens Bastarnarum, diu sollicitata, ab suis sedibus magna peditum equitumque manu Histrum traiecit. [3] [p. 216] inde praegressi, qui nuntiarent regi, Antigonus et Cotto; Cotto nobilis erat Bastarna, [ea res] Antigonus iam prius 101cum ipso Cottone legatus ad concitandos Bastarnas missus. haud procul Amphipoli fama, inde certi nuntii obcurrerunt mortuum esse regem; [4] quae res omnem ordinem consilii turbavit. compositum autem sic fuerat, transitum per Thraciam tutum et commeatus Bastarnis ut Philippus praestaret. id ut facere posset, regionum principes donis coluerat fide sua obligata pacato agmine transituros Bastarnas. [5] Dardanorum gentem delere propositum erat inque eorum agro sedes fundare Bastarnis. [6] duplex inde erat commodum futurum, si et Dardani, gens semper infestissima Macedoniae temporibusque iniquis regum inminens, tolleretur, et Bastarnae relictis in Dardania coniugibus liberisque ad populandam Italiam possent mitti: [7] [p. 217] per Scordiscos iter esse ad mare Hadriaticum Italiamque, alia via traduci exercitum non posse. facile Bastarnis Scordiscos iter daturos—nec enim aut lingua aut moribus [aequales] abhorrere—et ipsos adiuncturos se, cum 102 ad praedam opulentissimae gentis ire vidissent. [8] inde in omnem eventum consilia adcommodabantur: sive caesi ab Romanis forent Bastarnae, Dardanos tamen sublatos praedamque ex reliquiis Bastarnarum et possessionem liberam Dardaniae solacio fore, [9] sive prospere rem gessissent, Romanis aversis in Bastarnarum bellum recuperaturum se in Graecia quae amisisset. haec Philippi consilia fuerant.

58. ... ingressi sunt pacato agmine; digressu deinde Cottonis et Antigoni et haud multo post ad famam mortis Philippi neque Thraces commercio faciles erant neque Bastarnae empto contenti esse poterant aut in agmine contineri, ne decederent via. [2] inde iniuriae ultro citroque fieri, quarum in dies incremento bellum exarsit. postremo Thraces cum vim ac multitudinem sustinere hostium non possent, relictis campestribus vicis in montem ingentis altitudinis— [3] [p. 218]Donucam vocant—concesserunt. quo cum subire Bastarnae vellent, quali tempestate Gallos spoliantes 103 Delphos fama est peremptos esse, talis tum Bastarnas nequiquam ad iuga montium adpropinquantes obpressit. [4] neque enim imbre tantum effuso, dein creberrima grandine obruti sunt cum ingenti fragore caeli tonitribusque et fulguribus praestringentibus aciem oculorum, [5] sed fulmina etiam sic undique micabant, ut peti viderentur corpora, nec solum milites, sed etiam principes icti caderent. [6] itaque cum praecipiti fuga per rupes praealtas inprovidi sternerentur ruerentque, instabant quidem perculsis Thraces, sed ipsi deos auctores fugae esse caelumque in se ruere aiebant. [7] dissipati procella cum tamquam ex naufragio plerique semermes in castra, unde profecti erant, redissent, consultari, quid agerent, coeptum. inde orta dissensio, aliis redeundum, aliis penetrandum in Dardaniam censentibus. [8] triginta ferme milia hominum in Dardaniam, quo Clondico duce profecti erant, pervenerunt; cetera multitudo retro, qua venerat, Apolloniam mediterraneam regionem repetit. [9] [p. 219]Perseus potitus regno interfici Antigonum iussit; et dum firmaret res, legatos Romam ad amicitiam paternam 104 renovandam petendumque, ut rex ab senatu adpellaretur, misit. haec eo anno in Macedonia gesta.

59. alter consulum Q. Fulvius ex Liguribus triumphavit, quem triumphum magis gratiae quam rerum gestarum magnitudini datum constabat. [2] armorum hostilium magnam vim transtulit, nullam pecuniam admodum. divisit tamen in singulos milites trecenos aeris, duplex centurionibus, triplex equiti. [3] nihil in eo triumpho magis insigne fuit, quam quod forte evenit, ut eodem die triumpharet, quo priore anno ex praetura triumphaverat. [4] secundum triumphum comitia edixit, quibus creati consules sunt M. Iunius Brutus A. Manlius Vulso. [5] praetorum inde tribus creatis comitia tempestas diremit. postero die reliqui tres facti, ante diem quartum idus Martias, M. Titinius Curvus Ti. Claudius Nero T. Fonteius Capito. [6] ludi Romani instaurati ab aedilibus curulibus Cn. Servilio Caepione Ap. Claudio Centone propter prodigia, quae evenerant. [7] [p. 220] terra movit; in fanis publicis, ubi lectisternium erat, 105 deorum capita, [8] qui in lectis erant, averterunt se, lanxque cum integumentis, quae Iovi adposita fuit, decidit de mensa. oleas quoque praegustasse mures in prodigium versum est. ad ea expianda nihil ultra, quam ut ludi instaurarentur, actum est. [p. 223] [p. 224] [p. 225] [p. 226]

1 a. Ch. 182.

2 a. u. 572.

3 a. Ch. 182.

4 a. u. 572.

5 a. Ch. 182.

6 a. u. 572.

7 a. Ch. 182.

8 a. u. 572.

9 a. Ch. 182.

10 a. u. 572.

11 a. Ch. 182.

12 a. u. 572.

13 a. Ch. 182.

14 a. u. 572.

15 a. Ch. 182.

16 a. u. 572.

17 a. Ch. 182.

18 a. u. 572.

19 a. Ch. 182.

20 a. u. 572.

21 a. Ch. 182.

22 a. u. 572.

23 a. Ch. 182.

24 a. u. 572.

25 a. Ch. 182.

26 a. u. 572.

27 a. Ch. 182.

28 a. u. 572.

29 a. Ch. 182.

30 a. u. 572.

31 a. Ch. 182.

32 a. u. 572. 573.

33 a. Ch. 182. 181.

34 a. u. 573.

35 a. Ch. 181.

36 a. u. 573.

37 a. Ch. 181.

38 a. u. 573.

39 a. Ch. 181.

40 a. u. 573.

41 a. Ch. 181.

42 a. u. 573.

43 a. Ch. 181.

44 a. u. 573.

45 a. Ch. 181.

46 a. u. 573.

47 a. Ch. 181.

48 a. u. 573.

49 a. Ch. 181.

50 a. u. 573.

51 a. Ch. 181.

52 a. u. 573.

53 a. Ch. 181.

54 a. u. 573.

55 a. Ch. 181.

56 a. u. 573.

57 a. Ch. 181.

58 a. u. 573.

59 a. Ch. 181.

60 a. u. 574.

61 a. Ch. 180.

62 a. u. 574.

63 a. Ch. 180.

64 a. u. 574.

65 a. Ch. 180.

66 a. u. 574.

67 a. Ch. 180.

68 a. u. 574.

69 a. Ch. 180.

70 a. u. 574.

71 a. Ch. 180.

72 a. u. 574.

73 a. Ch. 180.

74 a. u. 574.

75 a. Ch. 180.

76 a. u. 574.

77 a. Ch. 180.

78 a. u. 574. 575.

79 a. Ch. 180. 179.

80 a. u. 575.

81 a. Ch. 179.

82 a. u. 575.

83 a. Ch. 179.

84 a. u. 575.

85 a. Ch. 179.

86 a. u. 575.

87 a. Ch. 179.

88 a. u. 575.

89 a. Ch. 179.

90 a. u. 575.

91 a. Ch. 179.

92 a. u. 575

93 a. u. 575.

94 a. Ch. 179.

95 a. u. 575.

96 a. Ch. 179.

97 a. u. 575.

98 a. Ch. 179.

99 a. u. 575.

100 a. Ch. 179.

101 a. u. 575.

102 a. Ch. 179.

103 a. u. 575.

104 a. Ch. 179.

105 a. u. 575.

Livy. W. Weissenborn. Ab urbe condita. Berlin. Weidmannsche Buchhandlung. 1875. 9.1.

The National Endowment for the Humanities provided support for entering this text.

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 United States License.

An XML version of this text is available for download, with the additional restriction that you offer Perseus any modifications you make. Perseus provides credit for all accepted changes, storing new additions in a versioning system.

load focus Notes (W. Weissenborn, 1875)
load focus Notes (W. Weissenborn, H. J. Müller, 1875)
load focus Notes (W. Weissenborn, H. J. Müller, 1911)
load focus Summary (English, Evan T. Sage, Ph.D. and Alfred C. Schlesinger, Ph.D., 1938)
load focus Summary (Latin, W. Weissenborn, H. J. Müller, 1911)
load focus Summary (Latin, Evan T. Sage, Ph.D. and Alfred C. Schlesinger, Ph.D., 1938)
load focus Latin (Evan T. Sage, Ph.D. and Alfred C. Schlesinger, Ph.D., 1938)
load focus English (William A. McDevitte, Sen. Class. Mod. Ex. Schol. A.B.T.C.D., 1850)
load focus English (Evan T. Sage, Ph.D. and Alfred C. Schlesinger, Ph.D., 1938)
load focus Latin (W. Weissenborn, H. J. Müller, 1911)
load focus English (Rev. Canon Roberts, 1912)
load Vocabulary Tool
hide Display Preferences
Greek Display:
Arabic Display:
View by Default:
Browse Bar: