Titus Livius (Livy), The History of Rome, Book 40
Evan T. Sage, Ph.D. and Alfred C. Schlesinger, Ph.D., Ed.

Liber XL

1. principio insequentis anni consules praetoresque¹ sortiti provincias sunt. consulibus nulla praeter Ligures quae decerneretur erat. iurisdictio urbana M. Ogulnio² Gallo, inter peregrinos M. Valerio evenit; [2] hispaniarum Q. Fulvio Flacco citerior, P. Manlio ulterior, L. Caecilio Dentri Sicilia, C. Terentio Istrae Sardinia. dilectus habere consules iussi. [3] Q. Fabius ex Liguribus scripserat Apuanos ad rebellionem spectare, periculumque esse ne impetum in agrum Pisanum facerent. [4] et ex Hispaniis citeriorem in armis esse et cum Celtiberis bellari sciebant; in ulteriore, quia diu aeger esset praetor, luxuria et otio solutam disciplinam militarem esse. [5] ob ea novos exercitus conscribi placuit, quattuor legiones in Ligures, uti singulae quina milia et ducenos pedites trecenos haberent equites, sociorum [p. 4] iisdem Latini nominis quindecim milia peditum³ addita et octingenti⁴ equites. hi duo consulares exercitus essent. [6] scribere praeterea iussi septem milia peditum sociorum ac Latini nominis et quadringentos equites et mittere ad M. Marcellum in Galliam, cui ex consulatu prorogatum imperium erat. [7] in Hispaniam utramque quae ducerentur, quattuor milia peditum civium Romanorum et ducenti equites, et sociorum septem milia peditum cum trecentis equitibus scribi iussa. [8] et Q. Fabio Labeoni cum exercitu quem habebat in Liguribus prorogatum in annum imperium est.

2. ver procellosum eo anno fuit. pridie Parilia,⁵ medio ferme die, atrox cum vento tempestas coorta multis sacris profanisque locis stragem fecit, signa aenea in Capitolio deiecit, [2?] forem ex aede Lunae quae in Aventino est raptam tulit et in posticis parietibus Cereris templi adfixit, signa alia in circo maximo cum columnis quibus superstabant evertit, [3] fastigia aliquot templorum a culminibus abrupta foede dissipavit. itaque in prodigium versa ea tempestas, procurarique haruspices iusserunt. [4] simul procuratum est quod tripedem mulum Reate natum nuntiatum erat, et a Formiis⁶ aedem Apollinis Caietae de caelo tactam. [p. 6] ob ea prodigia viginti hostiis maioribus sacrificatum⁷ est⁸ et diem unum supplicatio fuit.

[5] per eos dies ex litteris A. Terentii propraetoris cognitum P. Sempronium in ulteriore provincia, cum plus annum aeger fuisset, mortuum esse. eo maturius in Hispaniam praetores iussi proficisci.

[6] legationes deinde transmarinae in senatum introductae sunt, primae⁹ Eumenis et Pharnacis regum et Rhodiorum querentium de Sinopensium clade. [7] Philippi quoque legati et¹⁰ Achaeorum et Lacedaemoniorum sub idem tempus venerunt. iis prius Marcio audito, qui ad res Graeciae Macedoniaeque visendas missus erat, responsa data sunt. [8] Asiae regibus ac Rhodiis responsum est legatos ad eas res visendas senatum missurum.

3. de Philippo auxerat curam Marcius: nam ita fecisse eum¹¹ quae senatui placuissent fatebatur, ut facile appareret non diutius quam necesse esset facturum. [2] neque obscurum erat rebellaturum, omniaque quae tunc ageret diceretque eo spectare. [3] iam primum omnem fere multitudinem civium ex maritimis civitatibus cum familiis suis in Emathiam, quae nunc dicitur, quondam appellata Paeonia est, [p. 8] traduxit, [4?] thracibusque et aliis barbaris urbes tradidit¹² habitandas, fidiora haec genera hominum fore ratus in Romano bello. [5] ingentem ea res fremitum Macedonia tota fecit, relinquentesque penates suos cum coniugibus ac liberis pauci tacitum dolorem continebant; execrationesque in agminibus proficiscentium in regem vincente odio metum exaudiebantur. [6] his ferox animus omnes homines omnia loca temporaque suspecta habebat. [7] postremo negare propalam coepit satis tutum sibi quicquam esse, nisi liberos eorum quos interfecisset comprehensos in custodia haberet et tempore alium alio tolleret.

4. earnm crudelitatem, foedam per se, foediorem unius domus clades fecit. [2] herodicum principem Thessalorum multis ante annis occiderat; generos quoque eius postea interfecit. in viduitate relictae filiae singulos filios parvos habentes. [3] theoxena et Archo nomina iis erant mulieribus. theoxena multis petentibus aspernata nuptias est: [4] Archo Poridi cuidam, longe principi gentis Aenianum, nupsit et apud eum plures enixa partus, parvis admodum relictis omnibus, decessit. [5] theoxena, ut in suis manibus liberi sororis educarentur, Poridi nupsit; et tamquam omnes ipsa enixa foret, suum¹³ sororisque filios¹⁴ in eadem habebat cura. [6] postquam regis edictum de comprehendendis liberis eorum qui [p. 10] interfecti essent accepit, ludibrio futuros non regis¹⁵ modo sed custodum etiam libidini¹⁶ rata ad rem atrocem animum [7?] adiecit ausaque est dicere se sua manu potius omnes interfecturam quam in potestatem Philippi venirent. [8] Poris abominatus mentionem tam foedi facinoris Athenas deportaturum eos ad fidos hospites dixit, comitemque ipsum fugae futurum esse. [9] proficiscuntur ab Thessalonica Aeneam ad statum¹⁷ sacrificium, quod Aeneae conditori cum magna caerimonia quotannis faciunt. [10] ibi die per sollemnes epulas consumpto navem praeparatam a Poride sopitis omnibus de tertia vigilia conscendunt tamquam redituri Thessalonicam;¹⁸ sed traicere in Euboeam erat propositum. [11] ceterum in adversum ventum nequiquam eos tendentes prope terram lux oppressit, et regii qui praeerant custodiae portus lembum armatum ad retrahendam¹⁹ eam navem miserunt cum gravi edicto ne reverterentur sine ea. [12] cum iam²⁰ appropinquabant, Poris quidem ad hortationem remigum nautarumque intentus erat; interdum manus ad caelum tendens deos ut ferrent opem orabat. [13] ferox interim femina, ad multo ante praecogitatum revoluta facinus, venenum diluit ferrumque promit et posito in conspectu poculo strictisque gladiis “mors” inquit “una vindicta est. [14] viae ad mortem hae sunt: qua quemque animus fert, [p. 12] effugite superbiam regiam. agite, iuvenes mei,²¹ primum, qui maiores estis, capite ferrum aut haurite poculum, si segnior mors iuvat.” et hostes aderant et auctor mortis instabat. [15] alii alio leto absumpti semianimes e nave praecipitantur. ipsa deinde virum comitem mortis complexa in mare sese deiecit. nave vacua dominis regii potiti sunt.

5. huius atrocitas facinoris novam velut flammam regis invidiae adiecit, ut vulgo ipsum liberosque exsecrarentur; quae dirae brevi ab omnibus diis exauditae, ut saeviret ipse in suum sanguinem effecerunt. [2] Perseus enim cum in dies magis cerneret favorem et dignitatem Demetrii fratris apud multitudinem Macedonum crescere et gratiam apud Romanos, sibi spem nullam regni superesse nisi in scelere ratus ad id unum omnes cogitationes intendit. [3] ceterum cum se ne ad id quidem quod muliebri cogitabat animo satis per se validum crederet, singulos amicorum patris temptare sermonibus perplexis institit. [4] et primo quidam ex his aspernantium tale quicquam praebuerunt speciem, quia plus in Demetrio spei ponebant; [5] deinde crescente in dies Philippi odio in Romanos, cui Perseus indulgeret, Demetrius summa ope adversaretur, prospicientes animo exitum incauti a fraude fraterna iuvenis, adiuvandum quod futurum [p. 14] erat rati fovendamque spem potentioris, Perseo se²² adiungunt. [6] cetera in suum quaeque tempus agenda²³ differunt: in praesentia placet omni ope in Romanos accendi regem impellique ad consilia belli, ad quae iam sua sponte animum inclinasset. [7] simul ut Demetrius in dies suspectior esset, ex composito sermones ad res²⁴ Romanorum trahebant. ibi cum alii mores et instituta eorum, alii res gestas, alii speciem ipsius urbis nondum exornatae neque publicis neque privatis locis, alii singulos²⁵ principum eluderent, [8?] iuvenis incautus et amore nominis Romani et certamine adversus fratrem omnia tuendo suspectum se patri et opportunum criminibus faciebat. [9] itaque expertem eum pater omnium de rebus Romanis consiliorum habebat: totus in Persea versus cum eo cogitationes eius rei dies ac noctes agitabat. [10] redierant²⁶ forte, quos miserat in Bastarnas ad arcessenda auxilia, adduxerantque inde nobiles iuvenes et regii quosdam generis, quorum unus sororem suam in matrimonium Philippi filio pollicebatur; erexeratque consociatio gentis eius animum regis. [11] tum Perseus “quid ista prosunt?” inquit; “nequaquam tantum in externis auxiliis est praesidii, [12] quantum periculi in fraude²⁷ domestica. proditorem [p. 16] nolo dicere, certe speculatorem habemus in sinu,²⁸ cuius²⁹ ex quo obses Romae fuit, corpus nobis reddiderunt Romani, animum ipsi habent. [13] omnium paene Macedonum in eum ora conversa sunt, nec regem se alium habituros aiunt³⁰ quam quem Romani dedissent.” [14] his per se aegra mens senis stimulabatur, et animo magis quam vultu ea crimina accipiebat.

6. forte lustrandi exercitus venit³¹ tempus, cuius sollemne est tale: caput mediae canis praecisae et pars ad dexteram, cum extis posterior ad laevam viae ponitur: [2] inter hanc divisam hostiam copiae armatae traducuntur. praeferuntur primo agmini arma insignia omnium ab ultima origine Macedoniae regum, [3] deinde rex ipse cum liberis sequitur, proxima est regia cohors custodesque corporis, postremum agmen Macedonum cetera multitudo claudit. [4] latera regis duo filii iuvenes cingebant, Perseus iam tricesimum annum agens, Demetrius quinquennio minor, medio iuventae robore ille, hic flore, fortunati patris matura suboles, si mens sana fuisset. [5] mos erat lustrationis sacro peracto decurrere exercitum, et divisas bifariam duas acies concurrere ad simulacrum pugnae. [6] regii iuvenes duces ei ludicro certamini dati; ceterum non imago fuit pugnae, sed tamquam de regno [p. 18] dimicaretur, ita³² concurrerunt, multaque vulnera rudibus^{33 34} facta, nec praeter ferrum quicquam defuit ad iustam belli speciem. [7] pars ea quae sub Demetrio erat longe superior fuit. id aegre patiente Perseo laetari prudentes amici eius, eamque rem ipsam dicere praebituram causam criminandi iuvenis.

7. convivium eo die sodalium qui simul decurrerant uterque habuit, cum vocatus ad cenam ab Demetrio Perseus negasset. [2] festo die benigna invitatio et hilaritas iuvenalis utrosque in vinum traxit. [3] commemoratio ibi certaminis ludicri et iocosa dicta in adversarios, ita ut ne ipsis quidem ducibus abstineretur iactabantur. [4] ad has excipiendas voces speculator ex convivis Persei missus cum incautior obversaretur, exceptus a iuvenibus forte triclinio egressis male mulcatur. [5] huius rei ignarus Demetrius “quin comisatum” inquit “ad fratrem imus et iram eius, si qua ex certamine residet, simplicitate et hilaritate nostra lenimus?” [6] omnes ire se conclamarunt praeter eos qui speculatoris ab se pulsati praesentem ultionem metuebant. cum eos quoque Demetrius traheret, ferrum veste abdiderunt, quo se tutari, si qua vis fieret, possent. [7] nihil occulti esse in intestina discordia potest. utraque domus speculatorum et proditorum plena erat. praecucurrit index ad Persea, ferro succinctos [p. 20] nuntians cum Demetrio quattuor adulescentes venire.³⁵ [8] etsi causa apparebat—nam ab iis pulsatum convivam suum audierat—infamandae rei causa ianuam obserari iubet, et ex parte superiore aedium versisque in viam fenestris comisatores, tamquam ad caedem suam venientes, aditu ianuae arcet. [9] Demetrius per vinum quod excluderetur paulisper vociferatus in convivium redit, totius rei ignarus.

8. postero die Perseus, cum³⁶ primum conveniendi potestas patris fuit, regiam ingressus perturbato vultu in conspectu partis tacitus procul constitit. [2] cui cum pater “satin salve?” et quaenam ea maestitia esset interrogaret eum, “de lucro³⁷ tibi” inquit “vivere me scito. iam non occultis a fratre petimur insidiis; nocte cum armatis domum ad interficiendum me venit, clausisque foribus parietum praesidio me a furore eius sum tutatus.” [3] cum pavorem mixtum admiratione patri iniecisset, “atqui si aures praebere potes” inquit, “manifestam rem teneas faciam.” [4] enimvero se Philippus dicere auditurum, vocarique extemplo Demetrium iussit; et seniores amicos duos, expertes³⁸ iuvenalium inter fratres certaminum, infrequentes iam in regia, Lysimachum et Onomastum arcessit quos in consilio haberet. [5] dum veniunt amici, solus filio procul stante multa secum animo volutans inambulavit. [6] postquam venisse eos nuntiatum est, secessit in [p. 22] partem interiorem cum duobus amicis et totidem³⁹ custodibus corporis; filiis ut ternos inermes secum introducerent permisit. [7] ibi cum consedisset, “sedeo” inquit “miserrimus pater iudex inter duos filios, accusatorem parricidii et reum, aut conficti aut admissi⁴⁰ criminis labem apud meos inventurus. [8] iam pridem quidem hanc procellam imminentem timebam, cum vultus inter vos minime fraternos cernerem, cum voces quasdam exaudirem. [9] sed interdum spes animum subibat deflagrare iras vestras, purgari suspiciones posse. etiam hostes armis positis foedus icisse, et privatas multorum simultates finitas; [10] subituram vobis aliquando germanitatis memoriam, puerilis quondam simplicitatis consuetudinisque inter vos, meorum denique praeceptorum, quae vereor ne vana surdis auribus cecinerim. [11] quotiens ego audientibus vobis detestatus exempla discordiarum fraternarum horrendos eventus eorum rettuli, qui se stirpemque suam domos regna funditus evertissent. [12] meliora quoque exempla parte altera posui: sociabilem consortionem inter binos Lacedaemoniorum reges, salutarem per multa saecula ipsis patriaeque; [13] eandem civitatem, postquam mos sibi cuique rapiendi tyrannidem exortus sit, eversam. [14] iam hos Eumenem Attalumque fratres, ab tam⁴¹ exiguis rebus prope ut puderet regii nominis, mihi [p. 24] Antiocho cuilibet regum huius aetatis, nulla re⁴² magis quam fraterna unanimitate, regnum aequasse. [15] ne Romanis quidem exemplis abstinui, quae aut visa aut audita habebam, T. et L. Quinctiorum, qui bellum mecum gesserunt, P. et L. Scipionum, qui Antiochum devicerunt, patris patruique eorum, quorum perpetuam vitae concordiam mors quoque miscuit. [16] neque vos illorum scelus similisque sceleri eventus deterrere a vecordi discordia potuit, neque horum bona mens, bona fortuna ad sanitatem flectere. [17] vivo et spirante me hereditatem meam ambo et spe et cupiditate improba crevistis.⁴³ [18] eo usque me vivere vultis, donec alterius vestrum superstes haud ambiguum regem alterum mea morte faciam. nec fratrem nec patrem potestis pati. nihil cari, nihil sancti est. in omnium vicem regni unius insatiabilis amor successit. [19] agite, conscelerate aures paternas, decernite criminibus, mox ferro decreturi, dicite palam quicquid aut veri potestis aut libet comminisci: [20] reseratae aures sunt, quae posthac secretis alterius ab altero criminibus claudentur.” haec furens ira cum dixisset, lacrimae omnibus obortae et diu maestum silentium tenuit.

9. tum Perseus: "aperienda nimirum nocte ianua fuit et armati comisatores accipiendi praebendumque ferro iugulum, quando non creditur nisi [p. 26] perpetratum facinus, et eadem⁴⁴ petitus insidiis⁴⁵ audio quae latro atque insidiator. [2] non nequiquam isti unum Demetrium filium te habere, me subditum et paelice genitum appellant. [3] nam si gradum, si caritatem filii apud te haberem, non in me querentem deprehensas insidias, sed in eum qui fecisset saevires, [4] nec adeo vilis tibi vita esset nostra ut nec praeterito periculo meo movereris neque futuro, si insidiantibus sit⁴⁶ impune. [5] itaque si mori tacitum oportet, taceamus, precati tantum deos ut a me coeptum scelus in me finem habeat, nec per meum latus tu petaris: [6] sin autem, quod circumventis in solitudine natura ipsa subicit, ut hominum quos numquam viderint fidem tamen implorent, mihi quoque ferrum in me strictum cernenti vocem mittere licet,⁴⁷ per te patriumque nomen, [7?] quod utri nostrum sanctius sit iam pridem sentis, ita me audias precor, tamquam si voce et comploratione nocturna excitus mihi quiritanti intervenisses, Demetrium cum armatis nocte intempesta in vestibulo meo deprehendisses. quod tum vociferarer in re praesenti pavidus, hoc nunc postero die queror. [8] frater, non comisantium in vicem animis⁴⁸ iam diu vivimus inter nos. regnare utique vis. huic spei tuae obstat aetas mea, obstat gentium ius, obstat vetustus Macedoniae mos, obstat vero etiam patris iudicium. [9] haec transcendere nisi [p. 28] per meum sanguinem non potes. omnia moliris et⁴⁹ temptas. adhuc seu cura mea seu fortuna restitit parricidio tuo. [10] hesterno⁵⁰ die in lustratione et decursu et simulacro ludicro pugnae funestum prope proelium fecisti, nec me aliud a morte vindicavit quam quod me ac meos vinci passus sum. [11] Ab hostili proelio, tamquam fraterno lusu,⁵¹ pertrahere me ad cenam voluisti. credis me, pater, inter inermes convivas cenaturum fuisse, ad quem armati comisatum venerunt? credis nihil a gladiis nocte periculi mihi futurum fuisse,⁵² quem rudibus⁵³ te inspectante prope occiderunt? [12] quid hoc noctis, quid inimicus⁵⁴ ad iratum, quid cum ferro succinctis iuvenibus venis? convivam me tibi committere ausus non sum: comisatorem te cum armatis venientem recipiam? [13] si aperta ianua fuisset, funus meum parares hoc tempore, pater, quo querentem audis. nihil ego, tamquam accusator, criminose nec dubia argumentis colligendo ago. [14] quid enim? negat venisse se cum multitudine ad ianuam meam, an ferro succinctos secum fuisse? quos nominavero, arcesse. possunt quidem omnia audere qui hoc ausi sunt: non tamen audebunt negare. [15] si deprehensos intra limen meum cum ferro ad te deducerem, pro⁵⁵ manifesto haberes: fatentes pro deprehensis habe.

[p. 30] 10. "exsecrare nunc cupiditatem regni, et furias⁵⁶ fraternas concita.⁵⁷ sed ne sint caecae, pater, execrationes tuae, discerne, dispice insidiatorem et petitum insidiis: noxium incesse⁵⁸ caput. [2] qui occisurus fratrem fuit, habeat etiam iratos paternos deos: qui periturus fraterno scelere fuit, perfugium in patris misericordia et iustitia habeat. [3] quo enim alio confugiam, cui non sollemne lustrale exercitus tui, non decursus militum, non domus, non epulae, non nox ad quietem data naturae beneficio mortalibus tuta est? [4] si iero ad fratrem invitatus, moriendum est; si recepero intra ianuam comisatum fratrem, moriendum est: [5] nec eundo nec manendo insidias evito. quo me conferam? nihil praeter deos, pater, et te colui. non Romanos habeo ad quos confugiam: perisse expetunt, quia tuis iniuriis doleo, quia tibi ademptas tot urbes, tot gentes, modo Thraciae maritimam oram, indignor. nec me nec te incolumi Macedoniam suam futuram sperant. [6] si me scelus fratris, te senectus absumpserit, aut ne ea quidem expectata fuerit, regem regnumque Macedoniae sua futura sciunt. si quid extra Macedoniam tibi Romani reliquissent, mihi quoque id relictum crederem receptaculum. [7] at in Macedonibus satis praesidii est. vidisti hesterno die impetum militum in me. quid illis defuit nisi ferrum? quod illis defuit interdiu, convivae fratris noctu sumpserunt. [p. 32] [8] quid de magna parte principum loquar, qui in⁵⁹ Romanis spem omnem dignitatis et fortunae posuerunt et in eo qui omnia apud Romanos potest? neque hercule istum mihi tantum, fratri maiori, sed prope est ut tibi quoque ipsi, regi et patri,praeferant. [9] iste enim est cuius beneficio poenam tibi senatus remisit, qui nunc te ab armis Romanis protegit, qui tuam senectutem obligatam et obnoxiam adulescentiae suae esse aequum censet. [10] pro isto Romani stant, pro isto omnes urbes tuo imperio liberatae, pro isto Macedones qui pace Romana gaudent. mihi praeter te, pater, quid usquam aut spei aut praesidii est?

11. “quo spectare illas litteras ad te nunc missas T. Quinctii credis, quibus et bene te consuluisse rebus tuis ait quod Demetrium Romam miseris, et hortatur ut iterum et cum pluribus legatis et primoribus eum remittas Macedonum? [2] T. Quinctius nunc est auctor omnium rerum isti et magister. eum sibi te⁶⁰ abdicato patre in locum tuum substituit. illic ante omnia clandestina concocta sunt consilia. [3] quaeruntur adiutores consiliis, cum te plures et principes Macedonum cum isto mittere iubet. qui hinc integri et sinceri Romam eunt, Philippum regem se [p. 34] habere credentes, imbuti illinc et infecti Romanis⁶¹ delenimentis redeunt. [4] Demetrius iis unus omnia est, eum iam regem vivo patre appellant. haec si indignor, audiendum est statim non ab aliis solum sed etiam a te, pater, cupiditatis regni crimen. [5] ego vero, si in medio ponitur, non agnosco. quem enim suo loco moveo ut ipse in eius locum succedam? unus ante me pater est, et ut diu sit deos rogo. [6] superstes—et ita sim, si merebor, ut ipse me esse velit⁶² —hereditatem regni, si pater tradet, accipiam. [7] cupit regnum, et quidem scelerate cupit, qui transcendere festinat ordinem aetatis naturae moris Macedonum iuris gentium. 'Obstat frater maior, ad quem iure voluntate etiam patris regnum pertinet. [8] tollatur: non primus regnum fraterna caede petiero.⁶³ pater senex et filio solus orbatus de se magis timebit⁶⁴ quam ut filii necem ulciscatur.⁶⁵ Romani laetabuntur, [9] probabunt, defendent factum.' hae spes incertae, [10] pater, sed non inanes sunt. ita enim se res habet: periculum vitae propellere a me potes puniendo eos qui ad me interficiendum ferrum sumpserunt; si facinori eorum successerit, mortem meam idem tu persequi non poteris.”

12. postquam dicendi finem Perseus fecit, coniecti eorum qui aderant oculi in Demetrium sunt, [2] velut confestim responsurus esset. deinde diu [p. 36] fuit silentium, cum perfusum⁶⁶ fletu appareret⁶⁷ omnibus loqui non posse. tandem vicit dolorem ipsa necessitas, cum dicere iuberent, atque ita orsus est. [3] "Omnia quae reorum antea fuerant auxilia, pater, praeoccupavit accusator. simulatis lacrimis in alterius perniciem veras meas lacrimas suspectas tibi fecit. [4] cum ipse, ex quo ab Roma redii, per occulta cum suis colloquia⁶⁸ dies noctesque insidietur, ultro mihi non insidiatoris modo sed latronis manifesti et percussoris speciem induit. [5] periculo suo te exterret, ut innoxio fratri per eundem te maturet perniciem. perfugium sibi nusquam gentium esse ait, ut ego ne apud te quidem spei quicquam reliqui habeam. [6] circumventum solum inopem invidia gratiae externae, quae obest potius quam prodest, onerat. iam illud quam accusatorie, quod noctis huius crimen miscuit cum cetera insectatione vitae meae, [7?] ut et hoc quod iam quale sit scies suspectum alio vitae nostrae tenore faceret, et illam vanam criminationem spei voluntatis consiliorum meorum nocturno hoc ficto et composito argumento fulciret! [8] simul et illud quaesivit ut repentina et minime praeparata accusatio videretur, quippe ex noctis huius metu et tumultu repentino exorta. [9] oportuit autem, Perseu, si proditor ego patris regnique eram, [p. 38] si cum Romanis, si cum aliis inimicis patris inieram⁶⁹ consilia, non expectatam fabulam esse noctis huius, [10] sed proditionis me ante⁷⁰ accusatum: si illa, separata hac,⁷¹ vana accusatio erat invidiamque tuam adversus me magis quam crimen meum indicatura, hodie quoque eam aut praetermitti aut in aliud tempus differri, [11?] ut per se quaereretur⁷² utrum ego⁷³ tibi an tu mihi, novo quidem et singulari genere odii, insidias fecisses. [12] ego tamen, quantum in hac subita perturbatione potero, separabo ea quae tu confudisti, et noctis huius insidias aut tuas aut meas detegam. [13] occidendi sui consilium inisse me videri vult, ut scilicet maiore fratre sublato, cuius iure gentium more Macedonum, tuo etiam, ut ait, iudicio regnum est futurum, ego minor in eius quem occidissem succederem locum. [14] quid ergo illa sibi vult pars altera orationis, qua Romanos a me cultos ait atque eorum fiducia in spem regni me venisse? [15] nam si et in Romanis tantum momenti credebam esse ut quem vellent imponerent Macedoniae regem, et meae tantum apud eos gratiae confidebam, quid opus parricidio fuit? [16] An ut cruentum diadema fraterna caede gererem? ut illis ipsis, apud quos aut vera aut certe simulata probitate partam gratiam habeo, [p. 40] si quam forte habeo, execrabilis et invisus essem?⁷⁴ [17] nisi T. Quinctium credis, cuius nutu⁷⁵ et consiliis me⁷⁶ nunc arguis regi, cum et ipse tali pietate vivat cum fratre, mihi fraternae caedis fuisse auctorem. [18] idem non Romanorum gratiam solum, sed Macedonum iudicia ac paene omnium deorum hominumque consensum collegit, per quae omnia se mihi parem in certamine non futurum crediderit: [19] idem, tamquam aliis⁷⁷ omnibus rebus inferior essem, ad sceleris ultimam spem confugisse me insimulat.⁷⁸ [20] vis hanc formulam cognitionis esse ut, uter timuerit ne alter dignior videretur regno is consilium opprimendi fratris iudicetur cepisse?

13. "exsequamur tamen quocumque modo conficti ordinem criminis. pluribus modis se petitum criminatus est, et omnes insidiarum vias in unum diem contulit. [2] volui interdiu eum post lustrationem, cum concurrimus, et quidem, si diis placet, lustrationum die occidere; volui, cum ad cenam invitavi, veneno scilicet tollere; volui, cum comisatum gladiis succincti⁷⁹ me secuti sunt, ferro interficere. [3] tempora quidem qualia sint ad parricidium electa vides: lusus, convivii, comisationis. quid? Dies qualis? quo lustratus exercitus, quo inter [p. 42] divisam victimam, praelatis omnium, qui umquam⁸⁰ fuere, Macedoniae regum armis regiis, duo soli tua tegentes latera,⁸¹ pater, praevecti sumus, et secutum est Macedonum agmen: [4] hoc ego, etiam si quid antea admisissem piaculo dignum, lustratus et expiatus sacro, tum cum maxime in hostiam itineri nostro circumdatam intuens, parricidium venena gladios in comisationem praeparatos volutabam in animo, ut quibus aliis deinde sacris contaminatam omni scelere mentem⁸² expiarem? [5] sed caecus criminandi cupiditate animus, dum omnia suspecta efficere vult, aliud alio confundit. [6] nam si veneno te inter cenam tollere volui, quid minus aptum fuit quam pertinaci certamine et concursu iratum te efficere, ut merito, sicut fecisti, invitatus ad cenam abnueres? [7] cum autem iratus negasses, utrum ut placarem te danda opera fuit, ut aliam quaererem occasionem, [8?] quoniam semel venenum paraveram, an ab illo consilio velut transiliendum ad aliud fuit, ut ferro te, et quidem eodem die,⁸³ per speciem comisationis occiderem? [9] quo deinde modo, si te metu mortis credebam cenam vitasse meam, non ab eodem metu comisationem quoque vitaturum existimabam?

14. "non est res qua erubescam, pater, si die festo inter aequales largiore vino sum usus. [2] tu [p. 44] quoque velim inquiras qua laetitia, quo lusu apud⁸⁴ me celebratum hesternum convivium sit, illo etiam— pravo forsitan—gaudio⁸⁵ provehente, quod in iuvenali armorum certamine pars nostra non inferior fuerat. [3] miseria haec et metus crapulam facile excusserunt; quae si non intervenissent, insidiatores nos sopiti iaceremus. [4] si domum tuam expugnaturus, capta domo dominum interfecturus eram, non temperassem vino in unum diem, non milites meos abstinuissem? [5] et ne ego me solus nimia simplicitate tuear, ipse quoque minime malus ac suspicax frater 'nihil aliud scio,' inquit 'nihil⁸⁶ arguo, nisi quod cum ferro comisatum venerunt.' [6] si quaeram unde id ipsum scias,⁸⁷ necesse erit te fateri⁸⁸ aut speculatorum tuorum plenam domum fuisse meam, aut illos ita aperte sumpsisse ferrum ut omnes viderent. [7] et ne quid ipse aut prius inquisisse aut nunc criminose argumentari videretur, te quaerere ex iis quos nominasset iubebat an ferrum habuissent, ut, tamquam in re dubia, cum id quaesisses, quod ipsi fatentur, pro convictis haberentur. [8] quin tu illud quaeri iubes, num tui occidendi causa ferrum sumpserint, num me auctore et sciente? hoc enim videri vis, non illud quod fatentur et palam est. et⁸⁹ sui se tuendi causa sumpsisse dicunt. [9] recte an perperam fecerint, [p. 46] ipsi sui facti rationem reddent: meam causam, quae⁹⁰ nihil eo facto contingitur, ne miscueris. aut explica utrum aperte an clam te aggressuri fuerimus. si aperte, cur non omnes ferrum habuimus? [10] cur nemo praeter eos qui tuum⁹¹ speculatorem pulsaverunt? [11] si clam, quis ordo consilii fuit? convivio soluto cum comisator ego discessissem, quattuor substitissent ut sopitum te adgrederentur? quomodo fefellissent et alieni et mei et maxime suspecti, quia paulo ante in rixa fuerant? quomodo autem trucidato te ipsi evasuri fuerunt?⁹² quattuor gladiis domus tua capi et expugnari potuit?

15. “quin tu omissa ista nocturna fabula ad id, quod doles, quod invidia urit, reverteris? [2] 'Cur usquam regni tui mentio fit, Demetri? cur dignior patris fortunae successor quibusdam videris quam ego? cur spem meam, quae, si tu non esses, certa erat, dubiam et sollicitam facis?' [3] haec sentit Perseus, etsi non dicit; haec istum inimicum, haec accusatorem faciunt; haec domum, haec regnum tuum criminibus et suspicionibus replent. [4] ego autem, pater, quem admodum nec nunc sperare regnum nec ambigere umquam de eo forsitan debeam, quia minor sum, quia tu me maiori cedere vis, sic illud nec debui facere nec debeo, ut indignus te patre indignus omnibus videar. [5] id enim vitiis meis, non cedendi [p. 48] cui ius fasque⁹³ est, modestia consequar. Romanos⁹⁴ obicis mihi, et ea quae gloriae esse debent in crimen vertis. [6] ego nec obses Romanis ut traderer nec ut legatus mitterer Romam⁹⁵ petii. a te⁹⁶ missus ire non recusavi. utroque tempore ita me gessi ne tibi pudori, ne regno tuo, ne genti Macedonum essem. [7] itaque mihi cum Romanis, pater, amicitiae causa tu fuisti. quoad tecum illis pax manebit, mecum quoque gratia erit: si bellum esse coeperit, qui obses, qui legatus pro patre non inutilis fui, idem hostis illis acerrimus ero. [8] nec hodie ut prosit mihi gratia Romanorum postulo: ne obsit tantum deprecor. nec in bello coepit nec ad bellum reservatur:⁹⁷ pacis pignus fui, ad pacem retinendam legatus missus sum: [9] neutra res mihi nec gloriae nec crimini sit. ego si quid impie in te, pater, si quid scelerate in fratrem admisi, nullam deprecor poenam: si innocens sum, ne invidia conflagrem,⁹⁸ cum crimine non possim, [10] deprecor. non hodie me primum frater accusat, sed hodie primum aperte, nullo meo⁹⁹ in se merito. si mihi pater suscenseret, te maiorem fratrem pro minore deprecari oportebat, te adulescentiae, te errori veniam impetrare meo. ubi praesidium esse oportebat, ibi exitium est. [11] e convivio et comisatione prope semisomnus raptus sum ad causam parricidii [p. 50] dicendam. sine advocatis, sine patronis ipse pro¹⁰⁰ me dicere cogor. [12] si pro alio dicendum esset, tempus ad meditandum et componendam orationem sumpsissem, cum quid aliud quam ingenii fama periclitarer? ignarus quid arcessitus essem, te iratum et iubentem dicere causam, fratrem accusantem audivi. [13] ille diu ante praeparata ac meditata¹⁰¹ in me oratione est usus: ego id tantum temporis, quo accusatus sum, ad cognoscendum quid ageretur habui. [14] utrum momento illo horae accusatorem audirem an defensionem meditarer? attonitus repentino atque inopinato malo, vix quid obiceretur intellegere potui, [15] nedum satis sciam quo modo me tuear. quid mihi spei esset, nisi patrem iudicem haberem? apud quem etiam si caritate a fratre maiore¹⁰² vincor, [16] misericordia certe reus vinci non debeo. ego enim ut me mihi tibique serves precor; ille ut me in securitatem suam occidas, postulat. quid eum, cum regnum ei tradideris, facturum credis in me esse, qui iam nunc sanguinem meum sibi indulgeri aequum censet?”

16. dicenti haec lacrimae simul spiritum et vocem intercluserunt. Philippus summotis iis paulisper collocutus cum amicis pronuntiavit, [2?] non verbis [p. 52] se nec unius horae disceptatione causam eorum¹⁰³ diiudicaturum, sed inquirendo in utriusque vitam ac mores,¹⁰⁴ [3] et dicta factaque in magnis parvisque rebus observando, ut omnibus appareret noctis proximae crimen facile revictum, suspectam nimiam¹⁰⁵ cum Romanis Demetrii gratiam esse. haec maxime vivo Philippo velut semina iacta sunt Macedonici belli, quod cum Perseo gerendum erat.

[4] consules ambo in Ligures, quae tum una consularis provincia erat, proficiscuntur. et quia prospere ibi res gesserunt, supplicatio in unum diem decreta est. [5] Ligurum duo milia fere ad extremum finem provinciae Galliae, ubi castra Marcellus habebat, venerunt uti reciperentur orantes. Marcellus opperiri eodem loco Liguribus iussis senatum per litteras consuluit. [6] senatus rescribere M. Ogulnium praetorem Marcello iussit verius fuisse consules, quorum provincia esset, quam se quid e re publica esset decernere;¹⁰⁶ tum quoque non placere nisi¹⁰⁷ per deditionem Ligures recipi, et receptis arma adimi atque eos ad consules¹⁰⁸ mitti senatum aequum censere.

[7] praetores eodem tempore, P. Manlius in ulteriorem Hispaniam, quam et priore praetura provinciam [p. 54] obtinuerat, Q. Fulvius Flaccus in citeriorem pervenit,¹⁰⁹ exercitumque ab A.¹¹⁰ Terentio accepit: nam ulterior morte P. Sempronii proconsulis sine imperio fuerat. [8] Fulvium Flaccum oppidum Hispanum Vrbicuam nomine oppugnantem Celtiberi adorti sunt. dura ibi proelia aliquot facta, multi Romani milites et vulnerati et interfecti sunt. vicit perseverantia Fulvius, quod nulla vi abstrahi ab obsidione potuit: [9] Celtiberi fessi proeliis variis abscesserunt. urbs amoto auxilio eorum intra paucos dies capta et direpta est: praedam militibus praetor concessit. [10] Fulvius hoc oppido capto, Manlius exercitu tantum in unum coacto qui dissipatus fuerat, nulla alia memorabili gesta re, exercitus¹¹¹ in hiberna deduxerunt. [11] haec ea aestate in Hispania gesta. Terentius qui ex ea provincia decesserat ovans urbem iniit. translatum argenti pondo novem milia trecenta viginti, auri octoginta pondo et duo, coronae aureae sexaginta septem.

17. eodem anno inter populum Carthaginiensem et regem Masinissam in re praesenti disceptatores Romani de agro fuerunt. [2] ceperat eum ab Carthaginiensibus pater Masinissae Gala; Galam Syphax inde expulerat, postea in gratiam soceri Hasdrubalis Carthaginiensibus dono dederat; [3] Carthaginienses eo anno Masinissa expulerat. haud [p. 56] minore certamine animorum quam cum ferro et acie¹¹² dimicarunt res acta apud Romanos. [4] Carthaginienses, quod maiorum suorum fuisset, deinde ab Syphace ad se pervenisset, repetebant. Masinissa paterni regni agrum se et recepisse et habere gentium iure aiebat; [5] et causa et possessione superiorem esse; nihil aliud se in ea disceptatione metuere quam ne pudor Romanorum, dum vereantur ne quid socio atque amico regi adversus communes suos atque illius hostes indulsisse videantur, damno sit. legati possessionis ius non mutarunt, [6?] causam integram¹¹³ Romam ad senatum reiecerunt.

in Liguribus nihil postea gestum. recesserant primum in devios saltus, deinde dimisso exercitu passim in vicos castellaque sua dilapsi sunt. [7] consules quoque dimittere exercitum voluerunt, ac de ea re patres consuluerunt. alterum ex iis dimisso exercitu ad magistratus in annum creandos venire Romam iusserunt, alterum cum legionibus suis Pisis hiemare. [8] fama erat Gallos Transalpinos iuventutem armare, nec in quam regionem Italiae effusura se multitudo esset sciebatur. ita inter se consules compararunt ut Cn. Baebius ad comitia iret, quia M. Baebius frater eius consulatum petebat.

[p. 58] 18. Comitia consulibus rogandis fuere: creati¹¹⁴ P. Cornelius Lentulus M. Baebius Tamphilus. [2] praetores inde facti duo Q. Fabii, Maximus et Buteo, Ti.¹¹⁵ Claudius Nero Q. Petilius Spurinus M. Pinarius Rusca¹¹⁶ L. Duronius.

[3] his inito magistratu provinciae ita sorte evenerunt:¹¹⁷ Ligures consulibus, praetoribus Q. Petilio urbana, Q. Fabio Maximo peregrina, Q. Fabio Buteoni Gallia, Ti.¹¹⁸ Claudio Neroni Sicilia, M. Pinario Sardinia, L. Duronio Apulia; [4] et Histri adiecti, quod Tarentini Brundisinique nuntiabant maritimos agros infestos transmarinarum navium latrociniis esse. eadem Massilienses de Ligurum navibus querebantur. [5] exercitus inde decreti, quattuor legiones consulibus, quae¹¹⁹ quina milia ducenos Romanos pedites, trecenos haberent equites, et quindecim milia socium ac Latini nominis, octingenti¹²⁰ equites. [6] in Hispaniis prorogatum veteribus praetoribus imperium est cum exercitibus quos haberent, et in supplementum decreta tria milia civium Romanorum, ducenti equites, et socium Latini nominis sex milia peditum, trecenti equites. [7] nec rei navalis cura [p. 60] omissa. duumviros in eam rem consules creare¹²¹ iussi, per quos naves viginti deductae navalibus sociis civibus Romanis qui servitutem servissent complerentur, ingenui tantum ut iis praeessent. [8] inter duumviros ita divisa tuenda denis navibus maritima ora, ut promunturium iis Minervae velut cardo in medio esset; alter inde¹²² dextram partem usque ad Massiliam, laevam alter usque ad Barium tueretur.

19. prodigia multa foeda et Romae eo anno visa et nuntiata peregre. [2] in area Vulcani et Concordiae sanguine pluvit; et pontifices hastas motas nuntiavere, et Lanuvini¹²³ simulacrum Iunonis Sospitae lacrimasse. [3] pestilentia in agris forisque et conciliabulis et in urbe tanta erat ut Libitina funeribus¹²⁴ vix sufficeret. [4] his prodigiis cladibusque anxii patres decreverunt ut et consules quibus diis videretur hostiis maioribus sacrificarent, et decemviri libros adirent. [5] eorum decreto supplicatio circa omnia pulvinaria Romae in diem unum indicta est. isdem auctoribus et senatus censuit et consules edixerunt [p. 62] ut per totam Italiam triduum supplicatio et feriae¹²⁵ essent. [6] pestilentiae tanta vis erat ut, cum propter defectionem Corsorum bellumque ab Iliensibus concitatum in Sardinia octo milia peditum ex sociis Latini nominis placuisset scribi et trecentos equites, quos M. Pinarius praetor secum in Sardiniam traiceret, [7?] tantum hominum demortuum esse, tantum ubique aegrorum consules renuntiaverint ut is numerus effici militum non potuerit. [8] quod deerat militum, sumere a Cn. Baebio proconsule, qui Pisis hibernabat, iussus praetor atque inde in Sardiniam traicere.

[9] L. Duronio praetori, cui provincia Apulia evenerat, adiecta de Bacchanalibus quaestio est, cuius residua quaedam velut semina ex prioribus malis iam priore anno apparuerant; [10] sed magis inchoatae apud L.¹²⁶ Pupium praetorem quaestiones erant quam ad exitum ullum¹²⁷ perductae. id persecare novum praetorem, [11] ne serperet iterum latius, patres iusserunt. et legem¹²⁸ de ambitu consules ex auctoritate senatus ad populum tulerunt.

20. legationes deinde in senatum introduxerunt, regum primas¹²⁹ Eumenis et Ariarathis Cappadocis et Pharnacis Pontici. nec ultra quicquam eis responsum est quam missuros qui de controversiis eorum [p. 64] cognoscerent statuerentque. [2] Lacedaemoniorum¹³⁰ deinde exulum et Achaeorum legati introducti sunt, et spes data exulibus est scripturum senatum Achaeis ut restituerentur. achaei de Messene recepta compositisque ibi rebus cum adsensu patrum exposuerunt. [3] et a Philippo rege Macedonum duo legati venerunt, Philocles et Apelles, nulla super re, quae petenda ab senatu esset, speculatum magis inquisitumque missi de iis, quorum Perseus Demetrium insimulasset sermonum cum Romanis, maxime cum T. Quinctio, adversus fratrem de regno habitorum. [4] hos tamquam medios nec in alterius favorem inclinatos miserat rex: erant autem et hi Persei fraudis in fratrem ministri et participes.

[5] Demetrius omnium praeterquam fraterno scelere, quod nuper eruperat, ignarus primo neque magnam neque nullam spem habebat patrem sibi placari posse; minus deinde in dies patris animo fidebat, [6] cum obsideri aures a fratre cerneret. itaque circumspiciens dicta factaque sua, ne cuius¹³¹ suspiciones augeret, maxime ab omni mentione et contagione Romanorum abstinebat, ut neque scribi sibi vellet, quia hoc praecipue criminum genere exasperari patris animum sentiebat.

21. Philippus, simul ne otio miles deterior fieret, simul avertendae suspicionis causa quicquam a se [p. 66] agitari de Romano bello, Stobos Paeoniae exercitu¹³² indicto in Maedicam¹³³ ducere pergit. [2] cupido eum ceperat in verticem¹³⁴ Haemi montis ascendendi, quia volgatae opinioni crediderat Ponticum simul et Hadriaticum mare et Histrum amnem et Alpes conspici posse: subiecta oculis ea haud parvi sibi momenti futura ad cogitationem Romani belli. [3] percunctatus regionis peritos de ascensu Haemi, cum satis inter omnes constaret viam exercitui nullam esse, [4?] paucis et expeditis per difficillimum aditum, ut sermone familiari minorem filium permulceret, quem statuerat non ducere secum, primum quaerit ab eo, cum tanta difficultas itineris proponatur, utrum perseverandum sit in incepto an abstinendum. [5] si pergat tamen ire, non posse oblivisci se in talibus rebus Antigoni, qui saeva tempestate iactatus, cum¹³⁵ in eadem nave secum suos omnes habuisset, praecepisse liberis diceretur ut et ipsi meminissent et ita posteris proderent, ne quis cum tota gente simul in rebus dubiis periclitari auderet. [6] memorem ergo se praecepti eius duos simul filios non commissurum in aleam eius qui proponeretur casus; et quoniam maiorem filium secum duceret, minorem ad subsidia¹³⁶ spei et custodiam regni remissurum in Macedoniam esse. [7] non fallebat Demetrium ablegari se ne adesset [p. 68] consilio, cum in conspectu locorum consultarent, quae¹³⁷ proxime itinera ad mare Hadriaticum atque Italiam ducerent, quaeque ratio belli esset futura. [8] sed non solum parendum patri¹³⁸ sed etiam adsentiendum erat, [9] ne invitum parere suspicionem faceret. ut tamen iter ei tutum in Macedoniam esset, Didas ex praetoribus regiis¹³⁹ unus, qui Paeoniae praeerat, iussus est prosequi eum cum modico praesidio. [10] hunc quoque Perseus, sicut plerosque patris amicorum, ex quo haud cuiquam dubium esse coeperat, ad quem regis animo ita inclinato hereditas regni pertineret, [11] inter coniuratos in fratris perniciem habuit. in praesentia dat ei mandata ut per omne obsequium insinuaret se in quam maxime familiarem usum, ut elicere omnia arcana specularique abditos eius sensus posset. ita digreditur Demetrius cum infestioribus quam si solus iret praesidiis.

22. Philippus Maedicam primum, deinde solitudines interiacentes Maedicae atque Haemo transgressus septimis demum castris ad radices montis pervenit. ibi unum moratus diem ad deligendos quos duceret secum, tertio die iter est ingressus. [2] modicus primo labor in imis collibus fuit. quantum in altitudinem egrediebantur, magis magisque silvestria et pleraque invia loca excipiebant: pervenere [3?] deinde in tam opacum iter ut prae densitate [p. 70] arborum immissorumque aliorum in alios ramorum¹⁴⁰ perspici caelum vix posset. [4] ut vero iugis appropinquabant, quod rarum in altis¹⁴¹ locis est,¹⁴² adeo omnia contecta nebula erant,¹⁴³ ut haud secus quam nocturno itinere impedirentur. tertio demum die ad verticem perventum. [5] nihil volgatae opinioni degressi inde detraxerunt, magis credo, ne vanitas itineris ludibrio esset, quam quod diversa inter se maria montesque et amnes ex uno loco conspici potuerint. [6] vexati omnes, et ante alios rex ipse, quo gravior aetate erat, difficultate viae est. [7] duabus aris ibi Iovi et Soli sacratis cum immolasset, qua triduo ascenderat,biduo est degressus, frigora nocturna maxime metuens, quae caniculae ortu similia brumalibus erant. [8] multis per eos dies difficultatibus conflictatus nihilo laetiora in castris invenit, ubi summa penuria erat, ut in regione quam ab omni parte solitudines clauderent. [9] itaque unum tantum moratus diem quietis eorum causa quos habuerat secum, itinere inde simili fugae in Dentheletos transcurrit. [10] socii erant, sed propter inopiam haud secus quam hostium fines Macedones populati sunt: [11] rapiendo enim [p. 72] passim villas¹⁴⁴ primum, dein quosdam etiam vicos¹⁴⁵ evastarunt, non sine magno pudore regis, cum sociorum voces nequiquam deos sociales nomenque suum implorantes audiret. [12] frumento inde sublato in Maedicam regressus, urbem quam Petram appellant oppugnare est adortus. [13] ipse a campestri aditu castra posuit, Perseum filium cum modica manu circummisit, ut a superioribus locis urbem aggrederetur. [14] oppidani, cum terror undique instaret, obsidibus datis in praesentia dediderunt sese: iidem, postquam exercitus recessit, obliti obsidum relicta urbe in loca munita et montes refugerunt.

[15] Philippus omni genere laboris sine ullo effectu fatigatis militibus et fraude Didae praetoris auctis in filium suspicionibus in Macedoniam rediit.

23. missus hic comes, ut ante dictum est, cum simplicitatem iuvenis incauti et suis haud immerito suscensentis assentando indignandoque et ipse vicem eius captaret, in omnia ultro suam offerens operam, [2] fide data arcana eius elicuit. fugam ad Romanos Demetrius meditabatur; cui consilio adiutor deum beneficio oblatus videbatur Paeoniae praetor, per cuius provinciam spem ceperat elabi tuto posse. [3] hoc consilium extemplo et fratri proditur et auctore eo indicatur patri. [4] litterae primum ad obsidentem [p. 74] Petram adlatae sunt. inde Herodorus—princeps¹⁴⁶ hic amicorum Demetrii erat—in custodiam est coniectus et Demetrius dissimulanter adservari iussus. [5] haec super cetera tristem adventum in Macedoniam regi fecerunt. movebant eum et praesentia crimina: expectandos tamen, quos ad exploranda omnia Romam miserat censebat. [6] his anxius curis cum aliquot menses egisset, tandem legati, iam ante praemeditati in Macedonia quae ab Roma renuntiarent, venerunt; [7] qui super cetera scelera falsas etiam litteras, signo adulterino T. Quinctii signatas, reddiderunt regi. [8] deprecatio in litteris erat si quid adulescens cupiditate regni prolapsus secum egisset: nihil eum adversus suorum quemquam facturum neque eum se esse¹⁴⁷ qui ullius impii consilii auctor futurus videri possit. [9] hae litterae fidem Persei criminibus fecerunt. itaque Herodorus extemplo diu excruciatus sine indicio rei ullius in tormentis moritur.

24. Demetrium iterum ad patrem accusavit Perseus.¹⁴⁸ fuga per Paeoniam praeparata [p. 76] arguebatur¹⁴⁹ et corrupti quidam ut comites itineris essent;¹⁵⁰ [2] maxime falsae litterae T. Quinctii urgebant. nihil tamen palam gravius pronuntiatum de eo est, ut dolo potius interficeretur, nec id cura ipsius, sed ne poena eius consilia adversus Romanos nudaret. [3] Ab Thessalonice Demetriadem ipsi cum iter esset, Astraeum Paeoniae Demetrium mittit cum eodem comite Dida, Perseum Amphipolin ad obsides Thracum accipiendos. [4] digredienti ab se Didae mandata dedisse dicitur de filio occidendo. [5] sacrificium ab Dida seu institutum seu simulatum est, ad quod celebrandum invitatus Demetrius ab Astraeo Heracleam venit. in ea cena dicitur venenum datum. [6] poculo epoto extemplo sensit, et mox coortis doloribus, relicto convivio cum in cubiculum recepisset sese, crudelitatem patris conquerens, parricidium fratris ac Didae scelus incusans torquebatur. [7] intromissi deinde Thyrsis quidam Stuberaeus et Beroeaeus¹⁵¹ Alexander iniectis tapetibus in caput faucesque spiritum intercluserunt. [8] ita innoxius adulescens, cum in eo ne simplici quidem genere mortis contenti inimici fuissent, interficitur.

25. dum haec in Macedonia geruntur, L. Aemilius Paulus,¹⁵² prorogato ex consulatu imperio, principio veris in Ligures Ingaunos exercitum¹⁵³ introduxit. [p. 78] [2] ubi primum in hostium finibus castra posuit, legati ad¹⁵⁴ eum per speciem pacis petendae speculatum venerunt. [3] neganti Paulo nisi cum deditis pacisci se pacem, non tam id recusabant quam tempore aiebant opus esse, [4] ut generi agresti hominum persuaderetur. ad hoc decem dierum indutiae cum darentur,¹⁵⁵ petierunt deinde ne trans montes proximos castris pabulatum lignatumque milites irent: culta ea loca suorum finium esse. [5] id ubi impetravere, post eos ipsos montes unde averterant hostem, exercitu omni coacto, repente multitudine ingenti castra Romanorum oppugnare simul omnibus portis aggressi sunt. [6] summa vi totum diem oppugnarunt, ita ut ne efferendi quidem signa Romanis spatium nec ad explicandam aciem locus esset. [7] conferti in portis obstando magis quam pugnando castra tutabantur. sub occasum solis cum recessissent hostes, duos equites ad Cn.¹⁵⁶ Baebium proconsulem¹⁵⁷ cum litteris Pisas mittit, ut obsesso per indutias sibi quam primum subsidio veniret. [8] Baebius exercitum M. Pinario praetori eunti in Sardiniam tradiderat: ceterum et senatum litteris certiorem fecit¹⁵⁸ obsideri a Liguribus L. Aemilium, [9?] et M. Claudio Marcello, cuius proxima inde provincia erat, scripsit ut si videretur ei exercitum e Gallia traduceret in Ligures et L. Aemilium [p. 80] liberaret obsidione. [10] haec sera futura auxilia erant.¹⁵⁹ Ligures ad castra postero die redeunt. Aemilius cum et venturos scisset et educere in aciem potuisset, intra vallum suos tenuit, ut extraheret rem in id tempus, quo Baebius cum exercitu venire a Pisis posset.

26. Romae magnam trepidationem litterae Baebii fecerunt, [2?] eo maiorem quod paucos post dies Marcellus, tradito exercitu Fabio Romam cum venisset, spem ademit eum qui in Gallia esset exercitum in Ligures posse traduci, quia bellum cum Histris esset prohibentibus coloniam Aquileiam deduci: [3] eo profectum Fabium, neque inde regredi bello inchoato posse. [4] una, et ea ipsa tardior quam tempus postulabat, subsidii spes erat, si consules maturassent in provinciam ire. id ut facerent, pro se quisque patrum vociferari. [5] consules nisi confecto dilectu negare se ituros,¹⁶⁰ nec suam segnitiem sed vim morbi in causa esse quo serius perficeretur. [6] non tamen potuerunt sustinere consensum senatus, quin paludati exirent et militibus quos conscriptos haberent, diem edicerent quo Pisas convenirent. permissum ut qua irent protinus subitarios milites scriberent ducerentque secum. [7] et praetoribus Q. Petilio et Q. Fabio imperatum est ut Petilius duas legiones civium Romanorum tumultuarias scriberet [p. 82] et omnes minores quinquaginta annis sacramento¹⁶¹ rogaret, Fabio, ut sociis Latini nominis quindecim milia peditum, octingentos equites imperaret. [8] duumviri navales creati C. Matienus et C. Lucretius, navesque iis ornatae sunt, Matienoque, cuius¹⁶² ad Gallicum sinum provincia erat, imperatum est ut classem primo quoque tempore duceret in Ligurum oram, si quo usui esse L. Aemilio atque exercitui eius posset.

27. Aemilius, postquam nihil usquam auxilii ostendebatur, interceptos credens equites, non ultra differendum ratus quin per se fortunam temptaret, [2?] priusquam hostes venirent, qui segnius socordiusque oppugnabant, ad quattuor portas exercitum instruxit ut signo dato simul ex omnibus partibus eruptionem facerent. [3] quattuor extraordinariis cohortibus duas adiunxit praeposito M. Valerio legato, erumpere praetoria porta¹⁶³ iussit. [4] ad dexteram principalem hastatos legionis primae instruxit; principes ex eadem legione in subsidiis posuit: M. Servilius et L. Sulpicius¹⁶⁴ tribuni militum his praepositi.¹⁶⁵ [5] tertia legio adversus sinistram principalem portam instructa est. [6] id tantum mutatum: principes primi et hastati [p. 84] in subsidiis locati; Sex. iulius Caesar et L. Aurelius^{166 167} Cotta tribuni militum huic legioni praepositi sunt. [7] Q. Fulvius Flaccus legatus cum dextera ala ad quaestoriam portam positus; duae cohortes et triarii duarum legionum in praesidio castrorum manere iussi. [8] omnes portas contionabundus ipse imperator circumiit, et quibuscumque irritamentis poterat iras militum acuebat, [9?] nunc fraudem hostium incusans, qui pace petita, indutiis datis, per ipsum indutiarum tempus contra ius gentium ad castra oppugnanda venissent: [10] nunc quantus pudor esset edocens ab Liguribus, latronibus verius quam hostibus iustis, Romanum exercitum obsideri. [11] “quo ore quisquam vestrum, si hinc alieno praesidio, non vestra virtute evaseritis, occurret, non dico eis militibus, qui Hannibalem, qui Philippum, qui Antiochum, maximos aetatis nostrae reges ducesque, [12?] vicerunt, sed iis qui hos ipsos Ligures aliquotiens pecorum modo fugientes per saltus invios consectati ceciderunt? [13] quod¹⁶⁸ Hispani, quod Galli, quod Macedones Poenive non audeant, Ligustinus hostis vallum Romanum subit, obsidet ultro et oppugnat, quem scrutantes ante devios saltus abditum et latentem vix inveniebamus.” [14] ad haec consentiens reddebatur militum clamor, nullam militum culpam esse, quibus nemo ad erumpendum signum dedisset, [15?] daret [p. 86] signum: intellecturum eosdem qui antea fuerint¹⁶⁹ et Romanis et Ligures esse.

28. bina cis montes castra Ligurum erant. [2] ex iis primis diebus sole orto pariter omnes compositi et instructi procedebant; tum nisi exsatiati cibo vinoque arma non capiebant, dispersi inordinati exibant, ut quibus prope¹⁷⁰ certum esset hostes extra vallum non elaturos signa. [3] adversus ita incompositos eos venientes clamore pariter omnium qui in castris erant, calonum quoque et lixarum sublato simul omnibus portis Romani eruperunt. [4] Liguribus adeo improvisa res fuit ut perinde ac si insidiis circumventi forent trepidarent. [5] exiguum temporis aliqua forma pugnae fuit: fuga deinde effusa et fugientium¹⁷¹ passim caedes erat, equitibus dato signo ut conscenderent equos nec effugere quemquam sinerent. in castra omnes trepida fuga compulsi sunt, deinde ipsis exuti castris. [6] supra quindecim milia Ligurum eo die occisa, capti duo milia et trecenti.¹⁷² triduo post Ligurum Ingaunorum nomen omne obsidibus datis in dicionem venit. [7] gubernatores nautaeque conquisiti, qui in praedatoriis¹⁷³ fuissent navibus, atque omnes in custodiam coniecti. et a C. Matieno duumviro naves eius generis in Ligustina ora triginta duae captae sunt. [8] haec qui nuntiarent litterasque ad senatum ferrent, L. Aurelius Cotta C. Sulpicius Gallus [p. 88] Romam missi, simulque peterent ut L. Aemilio¹⁷⁴ confecta provincia decedere et deducere secum milites liceret atque dimittere. [9] utrumque permissum ab senatu et supplicatio ad omnia pulvinaria per triduum decreta, iussique praetores Petilius urbanas dimittere legiones, Fabius sociis atque nomini Latino remittere dilectum; [10] et ut praetor urbanus consulibus scriberet senatum aequum censere subitarios milites, tumultus causa conscriptos, primo quoque tempore dimitti.

29. colonia Graviscae¹⁷⁵ eo anno deducta est in agrum Etruscum, de Tarquiniensibus quondam captum. [2] quina iugera agri data; tresviri deduxerunt C. Calpurnius Piso P. Claudius Pulcher C. Terentius Istra. siccitate et inopia frugum insignis annus fuit. sex menses numquam pluvisse memoriae¹⁷⁶ proditum.

eodem anno in agro L. Petilii scribae sub Ianiculo, [3] dum cultores agri altius moliuntur terram, duae lapideae arcae, octonos ferme pedes longae, quaternos latae, inventae sunt, operculis plumbo devinctis. [4] litteris Latinis Graecisque utraque area inscripta¹⁷⁷ erat, in altera Numam Pompilium Pomponis filium, regem Romanorum, sepultum esse, in altera libros Numae Pompilii inesse. [5] eas areas cum ex amicorum sententia dominus aperuisset, quae titulum sepulti [p. 90] regis habuerat, inanis inventa, sine vestigio ullo¹⁷⁸ corporis humani aut ullius rei, per tabem tot annorum omnibus absumptis. [6] in altera duo fasces candelis involuti septenos habuere libros, non integros modo sed recentissima specie. [7] septem Latini de iure pontificum erant, septem Graeci de disciplina sapientiae quae illius aetatis esse potuit. [8] adicit Antias Valerius Pythagoricos fuisse, volgatae opinioni, qua creditur Pythagorae auditorem fuisse Numam, [9] mendacio probabili accommodata fide.¹⁷⁹ primo ab amicis qui in re praesenti fuerunt libri lecti; mox pluribus legentibus cum volgarentur, Q. Petilius praetor urbanus studiosus legendi libros eos a L. Petilio sumpsit: [10] et erat familiaris usus, quod scribam quaestor Q. Petilius in decuriam legerat. [11] lectis rerum summis cum animadvertisset pleraque [p. 92] dissolvendarum religionum esse, L. Petilio dixit sese libros¹⁸⁰ eos in ignem coniecturum esse; priusquam id faceret, se ei permittere uti si quod seu ius seu auxilium se habere ad eos libros repetendos existimaret, experiretur: id¹⁸¹ integra sua gratia eum facturum. [12] scriba tribunos plebis adit, ab tribunis ad senatum res est reiecta. Praetor se¹⁸² iusiurandum dare paratum esse aiebat, libros eos legi servarique non oportere. [13] senatus censuit satis habendum quod praetor iusiurandum polliceretur; libros primo quoque tempore in comitio cremandos esse; pretium pro libris quantum Q. Petilio praetori maiorique parti tribunorum plebis videretur, domino solvendum esse. id scriba non accepit. [14] Libri in comitio igne a victimariis facto¹⁸³ in conspectu populi cremati sunt.

30. magnum bellum ea aestate coortum in Hispania citeriore. ad quinque et triginta milia hominum, quantum numquam ferme antea, Celtiberi comparaverant. [2] Q. Fulvius Flaccus eam obtinebat provinciam. is quia armare iuventutem Celtiberos audierat, et ipse quanta poterat a sociis auxilia contraxerat, sed nequaquam numero militum hostem aequabat. [3] principio veris exercitum in Carpetaniam [p. 94] duxit et castra locavit ad oppidum Aeburam, modico¹⁸⁴ praesidio in urbe posito. paucis post diebus Celtiberi milia duo fere inde sub colle posuerunt castra. [4] quos ubi adesse praetor Romanus sensit, M. Fulvium fratrem cum duabus turmis sociorum equitum ad castra hostium speculatum misit, quam proxime succedere ad vallum iussum¹⁸⁵ ut viseret quanta essent; [5] pugna abstineret reciperetque sese, si hostium equitatum exeuntem vidisset. ita ut praeceptum erat fecit. per dies aliquot nihil ultra motum quam ut hae duae turmae ostenderentur, deinde subducerentur, ubi equitatus hostium castris procucurrisset. [6] postremo Celtiberi, simul omnibus copiis peditum equitumque castris egressi, acie derecta medio fere spatio inter bina castra constiterunt. [7] Campus erat planus omnis et aptus pugnae. ibi stetere Hispani hostes expectantes. Romanus suos intra vallum continuit. per quadriduum continuum et illi eodem loco [8?] aciem instructam tenuerunt et ab¹⁸⁶ Romanis nihil motum. inde quievere in castris Celtiberi, quia pugnae copia non fiebat: equites tantum in stationem egrediebantur, ut parati essent si quid ab hoste moveretur. [9] pone castra utrique pabulatum et lignatum ibant, neutri alteros impedientes.

31. Praetor Romanus ubi satis tot dierum quiete credidit spem factam hosti nihil se priorem [p. 96] moturum, L. Acilium cum ala sinistra et sex milibus¹⁸⁷ provincialium auxiliorum circumire montem iubet qui ab tergo hostibus erat; [2] inde ubi clamorem audisset, decurrere ad castra eorum. nocte profecti sunt ne possent conspici. [3] Flaccus luce prima C. Scribonium praefectum socium ad vallum hostium cum equitibus extraordinariis sinistrae alae mittit; [4] quos ubi et propius accedere et plures quam soliti erant, Celtiberi conspexerunt, omnis equitatus effunditur castris, simul et peditibus signum ad exeundum datur. [5] Scribonius, uti praeceptum erat, ubi primum fremitum equestrem¹⁸⁸ audivit, avertit equos et castra repetit. [6] eo effusius sequi hostes. primo equites, mox et peditum acies aderat, haud dubia spe castra eo die se expugnaturos.¹⁸⁹ quingentos passus non plus a vallo aberant. [7] itaque Flaccus ubi satis abstractos¹⁹⁰ eos a praesidio castrorum suorum ratus est, intra vallum exercitu instructo tribus partibus simul erumpit, clamore non tantum ad ardorem pugnae excitandum¹⁹¹ sublato, sed etiam ut qui in montibus erant exaudirent. [8] nec morati sunt quin decurrerent, sicut imperatum erat, ad castra; ubi quinque milium armatorum non amplius relictum erat praesidium. [9] quos cum et paucitas sua et multitudo hostium et improvisa res terruisset, prope sine certamine capiuntur castra. captis,¹⁹² quae pars [p. 98] maxime a¹⁹³ pugnantibus conspici poterat, iniecit¹⁹⁴ Acilius ignem.

32. postremi Celtiberorum qui in acie erant, primi flammam conspexere, deinde per totam aciem vulgatum est castra amissa esse et tum cum maxime ardere.¹⁹⁵ unde illis terror, inde Romanis animus crevit. [2] iam clamor suorum vincentium accidebat,¹⁹⁶ [3] iam ardentia hostium castra apparebant. Celtiberi parumper incertis animis fluctuati sunt: ceterum postquam receptus pulsis nullus erat nec usquam nisi in certamine spes, pertinacius de integro capessunt pugnam. [4] acie media urgebantur acriter a quinta legione: adversus laevum cornu, in quo sui generis provincialia auxilia instruxisse Romanos cernebant, cum maiore fiducia intulerunt signa. [5] iam prope erat ut sinistrum cornu pelleretur Romanis, ni septima legio successisset. simul ab oppido Aebura qui in praesidio relicti erant, in medio ardore pugnae advenerunt, et Acilius ab tergo erat. [6] diu in medio caesi Celtiberi: qui supererant in omnes passim partes capessunt fugam. equites bipartito in eos emissi magnam caedem edidere. ad viginti tria milia hostium eo die¹⁹⁷ occisa, capta quattuor milia septingenti¹⁹⁸ cum equis plus¹⁹⁹ quingentis et signa militaria octoginta octo. [7] magna victoria non tamen incruenta fuit: Romani milites de duabus legionibus paulo plus ducenti, socium Latini nominis [p. 100] octingenti triginta, externorum auxiliarium ferme duo²⁰⁰ milia et quadringenti ceciderunt. [8] Praetor in castra victorem exercitum reduxit, Acilius manere in captis ab se castris iussus. postero die spolia de hostibus lecta, et pro contione donati quorum virtus insignis fuerat.

33. sauciis deinde in oppidum Aeburam devectis per Carpetaniam ad Contrebiam ductae legiones. [2] ea urbs circumsessa cum a Celtiberis auxilia arcessisset, morantibus iis, non quia ipsi cunctati sunt, sed quia profectos domo inexplicabiles continuis imbribus viae et inflati amnes tenebant, desperato auxilio suorum in deditionem venit. [3] Flaccus quoque tempestatibus foedis coactus exercitum omnem in urbem introduxit. [4] Celtiberi, qui profecti erant a domo deditionis ignari, cum tandem superatis, ubi primum imbres remiserunt, amnibus Contrebiam venissent, postquam nulla castra extra moenia viderunt, aut in alteram partem translata rati aut recessisse hostes, per neglegentiam effusi ad oppidum accesserunt. [5] in eos duabus portis Romani eruptionem fecerunt et incompositos adorti fuderunt. [6] quae res ad resistendum eos et ad capessendam pugnam impediit, quod non uno agmine nec ad signa frequentes veniebant, eadem magnae parti ad fugam saluti fuit: [7] sparsi enim toto passim campo se [p. 102] diffuderunt, nec usquam²⁰¹ confertos eos hostis circumvenit.²⁰² tamen ad duodecim milia sunt caesa, capta plus quinque milia hominum, equi quadringenti, signa militaria sexaginta duo. [8] qui palati²⁰³ e fuga domum se recipiebant, alterum agmen venientium Celtiberorum deditionem Contrebiae et suam cladem narrando averterunt. extemplo in vicos castellaque sua omnes dilapsi. [9] Flaccus a Contrebia profectus per Celtiberiam populabundus ducit legiones multa castella expugnando, donec maxima pars Celtiberorum in deditionem venit.

34. haec in citeriore Hispania eo anno gesta. in ulteriore Manlius²⁰⁴ praetor secunda aliquot proelia cum Lusitanis fecit.

[2] Aquileia colonia Latina eodem anno in agrum²⁰⁵ Gallorum est deducta. tria milia peditum quinquagena iugera, centuriones²⁰⁶ centena, centena quadragena equites acceperunt. [3] tresviri deduxerunt P. Cornelius Scipio Nasica C. Flaminius L. Manlius Acidinus. [4] aedes duae eo anno dedicatae sunt, una Veneris Erycinae ad portam Collinam: dedicavit L. Porcius L. F. Licinus duumvir, vota erat a consule L. Porcio Ligustino bello, altera in foro holitorio [p. 104] Pietatis. [5] eam aedem dedicavit M'. Acilius Glabrio²⁰⁷ duumvir; statuamque auratam, quae prima omnium in Italia statua aurata est, patris Glabrionis posuit. [6] is erat qui ipse eam aedem²⁰⁸ voverat, quo die cum rege Antiocho ad Thermopylas depugnasset, locaveratque idem ex senatus consulto.

[7] per eosdem dies quibus aedes hae dedicatae sunt, L. Aemilius Paulus proconsul ex Liguribus Ingaunis triumphavit. [8] transtulit coronas aureas quinque²⁰⁹ et viginti, nec praeterea quicquam auri argentique in eo triumpho latum. captivi multi principes Ligurum ante currum ducti. aeris trecenos militibus divisit. [9] auxerunt eius triumphi famam legati Ligurum pacem perpetuam orantes: ita in animum induxisse Ligurum gentem, nulla umquam arma nisi imperata a populo Romano sumere. [10] responsum a Q. Fabio praetore est Liguribus iussu senatus orationem eam non novam Liguribus esse: mens vero ut nova et orationi conveniens esset, ipsorum id plurimum referre. [11] ad consules irent, et quae ab iis imperata essent facerent. nulli alii quam consulibus senatum crediturum esse sincera fide in pace Ligures esse. [12] pax in Liguribus fuit. in Corsica pugnatum cum Corsis: ad duo milia eorum M. Pinarius praetor in acie occidit. qua clade compulsi obsides dederunt [p. 106] et cerae centum milia pondo. [13] inde in Sardiniam²¹⁰ exercitus ductus, et cum Iliensibus, gente ne nunc quidem omni parte pacata, secunda proelia facta. [14] Carthaginiensibus eodem anno centum obsides redditi, pacemque iis²¹¹ populus Romanus non ab se tantum sed ab rege etiam Masinissa praestitit, qui cum praesidio armato agrum qui in controversia erat obtinebat.

35. otiosam provinciam consules habuerunt. M. Baebius comitiorum causa Romam revocatus consules creavit A. Postumium Albinum Luscum et C. Calpurnium Pisonem. [2] praetores exinde facti Ti. Sempronius Gracchus L. Postumius Albinus P. Cornelius Mammula,²¹² Ti.²¹³ Minucius Molliculus A. Hostilius Mancinus C. Maenius. ii omnes magistratum idibus Martiis inierunt.

[3] principio eius anni quo A. Postumius Albinus et²¹⁴ C. Calpurnius Piso consules fuerunt, ab A. Postumio consule in senatum introducti, qui ex Hispania citeriore venerant a Q. Fulvio²¹⁵ Flacco, L. Minucius legatus et duo tribuni militum, T. Maenius et L. Terentius Massiliota. [4] hi cum duo secunda proelia, deditionem²¹⁶ Celtiberiae, confectam provinciam nuntiassent, nec stipendio quod mitti soleret nec frumento [p. 108] portato ad exercitum in eum annum opus esse,²¹⁷ [5] petierunt ab senatu primum, ut ob res prospere gestas diis immortalibus honos haberetur, deinde ut Q.²¹⁸ [6] Fulvio decedenti de provincia deportare inde exercitum, cuius forti opera et ipse et multi ante eum praetores usi essent, liceret. quod fieri, praeterquam quod ita deberet, etiam prope necessarium esse:²¹⁹ [7] ita enim obstinatos esse milites ut non ultra retineri posse in provincia viderentur, iniussuque abituri inde essent si non dimitterentur, aut in perniciosam, si quis impense retineret, seditionem exarsuri. [8] consulibus ambobus provinciam Ligures esse senatus iussit. praetores inde sortiti sunt: A. Hostilio urbana, Ti. Minucio peregrina obvenit, P. Cornelio Sicilia, C. Maenio Sardinia. [9] Hispanias sortiti L. Postumius ulteriorem, Ti. Sempronius citeriorem. [10] is quia successurus Q. Fulvio erat, ne vetere exercitu provincia spoliaretur, “quaero” inquit “de te, L. Minuci, cum confectam provinciam nunties, existimesne Celtiberos perpetuo in fide mansuros, ita ut sine exercitu ea provincia obtineri possit. [11] si neque de fide barbarorum quicquam recipere aut firmare nobis potes et habendum illic utique²²⁰ exercitum censes, utrum tandem auctor senatui sis supplementum in Hispaniam mittendi, ut ii modo quibus emerita stipendia sint milites [p. 110] dimittantur, [12?] veteribus militibus tirones immisceantur,²²¹ an deductis de provincia veteribus legionibus novas conscribendi et mittendi, cum contemptum tirocinium etiam mitiores barbaros excitare ad rebellandum possit? [13] dictu quam re facilius est²²² provinciam ingenio ferocem, rebellatricem confecisse. paucae civitates, ut quidem ego audio, quas vicina maxime hiberna premebant, in ius dicionemque venerunt; ulteriores in armis sunt. [14] quae cum ita sint, ego iam hinc praedico, patres conscripti, me exercitu eo qui nunc est rem publicam administraturum: si deducat secum Flaccus legiones, loca pacata me ad hibernacula lecturum neque novum militem ferocissimo hosti obiecturum.”

36. legatus ad ea quae interrogatus erat respondit neque se neque quemquam alium divinare posse quid in animo Celtiberi haberent aut porro habituri essent. [2] itaque negare non posse quin rectius sit etiam ad pacatos barbaros, nondum satis adsuetos imperio, exercitum mitti. [3] novo autem an vetere exercitu opus sit, eius esse dicere qui scire possit²²³ qua fide Celtiberi in pace mansuri sint, simul et qui illud²²⁴ exploratum habeat quieturos milites, si diutius in provincia retineantur. [4] si ex eo quod aut inter se loquantur aut succlamationibus apud contionantem imperatorem significent, quid sentiant, coniectandum sit, palam vociferatos esse aut [p. 112] imperatorem in provincia retenturos aut cum eo in Italiam²²⁵ venturos esse. [5] disceptationem inter praetorem legatumque consulum relatio interrupit, qui suas ornari provincias priusquam de praetoris exercitu ageretur aequum censebant. [6] novus omnis exercitus consulibus est decretus, binae legiones Romanae cum suo equitatu, et socium Latini nominis quantus semper numerus, quindecim milia peditum, octingenti equites. [7] cum hoc exercitu Apuanis Liguribus ut bellum inferrent, mandatum est. P. Cornelio et M. Baebio prorogatum imperium iussique provincias obtinere donec consules venissent; tum imperatum ut dimisso quem haberent exercitu reverterentur Romam. [8] de Ti. Sempronii deinde exercitu actum est. Novam legionem ei quinque milium et ducentorum peditum cum equitibus quadringentis consules scribere iussi, et mille praeterea peditum Romanorum, [9?] quinquaginta equites, et sociis nominis Latini imperare septem milia peditum, trecentos equites. [10] cum hoc exercitu placuit ire in Hispaniam citeriorem Ti. Sempronium.²²⁶ Q. Fulvio permissum ut, qui milites ante Sp. Postumium Q. Marcium consules cives Romani sociive in Hispaniam transportati essent, et praeterea supplemento adducto, quo amplius in²²⁷ duabus legionibus quam decem milia et quadringenti pedites, sescenti equites essent, et [p. 114] socium Latini nominis duodecim milia, [11?] sescenti²²⁸ equites²²⁹ quorum forti opera duobus adversus Celtiberos proeliis usus Q. Fulvius esset, eos si videretur secum deportaret. [12] et supplicationes decretae quod is prospere rem publicam gessisset. et ceteri praetores in provincias missi. [13] Q. Fabio Buteoni prorogatum in Gallia²³⁰ imperium est. octo legiones praeter exercitum veterem qui in Liguribus in spe propinqua missionis erat eo anno esse placuit. et is ipse exercitus [14?] aegre explebatur propter pestilentiam quae tertium iam annum urbem Romanam atque Italiam vastabat.

37. Praetor Ti. Minucius et haud ita multo post consul C. Calpurnius moritur, multique alii omnium ordinum illustres viri. postremo prodigii loco ea clades haberi coepta est. [2] C. Servilius pontifex maximus piacula irae deum conquirere iussus decemviri libros inspicere, consul Apollini Aesculapio Saluti dona vovere et dare signa inaurata; quae vovit deditque. [3] decemviri supplicationem in biduum valetudinis causa in urbe et per omnia fora conciliabulaque edixerunt;²³¹ maiores duodecim annis omnes [p. 116] coronati et lauream in manu tenentes supplicaverunt.²³² [4] fraudis quoque humanae insinuaverat suspicio animis; et veneficii quaestio ex senatus consulto, quod in urbe propiusve urbem decem milibus passuum esset commissum, C. Claudio praetori, qui in locum Ti. Minucii erat suffectus, ultra decimum lapidem per fora conciliabulaque C. Maenio, priusquam in Sardiniam provinciam traiceret, decreta. suspecta consulis erat mors maxime. [5] necatus a Quarta Hostilia uxore dicebatur. [6] ut quidem filius eius Q. Fulvius Flaccus in locum vitrici consul est declaratus, aliquanto magis infamis mors Pisonis coepit esse; et testes existebant qui post declaratos consules Albinum et Pisonem, quibus comitiis Flaccus tulerat repulsam, et exprobratum ei a matre²³³ dicerent quod iam ei tertium negatus consulatus petenti esset, et adiecisse,²³⁴ pararet se ad petendum: intra duos menses effecturam ut consul fieret. [7] inter multa alia testimonia ad causam pertinentia haec quoque vox, nimis vero eventu comprobata, valuit cur Hostilia damnaretur.

[8] veris principio huius, dum consules novos dilectus Romae tenet, mors deinde alterius et creandi comitia consulis in locum eius omnia tardiora fecerunt, [9?] interim P. Cornelius et M. Baebius, qui in consulatu nihil memorabile gesserant, in Apuanos Ligures exercitum induxerunt.

[p. 118] 38. Ligures, qui ante adventum in²³⁵ provinciam consulum non expectassent bellum, improviso oppressi²³⁶ ad duodecim milia hominum dediderunt se. [2] eos consulto per litteras prius senatu deducere ex montibus in agros campestres procul ab domo, ne reditus spes esset, Cornelius et Baebius statuerunt, nullum alium²³⁷ ante finem rati fore Ligustini belli. [3] ager publicus populi Romani erat in Samnitibus, qui Taurasinorum fuerat. eo cum²³⁸ traducere Ligures Apuanos vellent, edixerunt, [3] Ligures Apuani de montibus descenderent²³⁹ cum liberis coniugibusque, sua omnia secum portarent. [4] Ligures saepe per legatos deprecati, ne penates, sedem in qua geniti essent, sepulcra maiorum cogerentur relinquere arma obsides pollicebantur. [5] postquam nihil impetrabant neque vires ad bellandum erant, edicto paruerunt. [6] traducti sunt publico sumptu ad quadraginta milia liberorum capitum cum feminis puerisque. argenti data centum et quinquaginta milia, unde in novas sedes²⁴⁰ compararent quae opus essent. [7] agro dividendo dandoque iidem qui traduxerant, Cornelius et Baebius praepositi. postulantibus tamen ipsis quinqueviri ab senatu dati, quorum ex consilio agerent. [8] transacta [p. 120] re cum veterem exercitum Romam deduxissent,²⁴¹ triumphus ab senatu est decretus. [9] hi omnium primi nullo bello gesto triumpharunt. tantum hostiae ductae²⁴² ante currum, quia nec quod²⁴³ ferretur neque quod duceretur captum neque quod militibus daretur quicquam in triumphis eorum fuerat.

39. eodem anno in Hispania Fulvius Flaccus proconsul, quia successor in provinciam tardius veniebat, educto exercitu ex hibernis ulteriorem Celtiberiae agrum, unde ad deditionem non venerant, [3] institit vastare. qua re irritavit magis quam conterruit animos barbarorum; et clam comparatis copiis saltum Manlianum, per quem transiturum exercitum Romanum satis sciebant, obsederunt. [3] in Hispaniam ulteriorem eunti L. Postumio Albino collegae Gracchus mandaverat ut Q. Fulvium certiorem faceret Tarraconem exercitum adduceret: [4] ibi dimittere²⁴⁴ veteranos supplementaque distribuere et ordinare omnem exercitum sese velle. dies quoque, et ea propinqua, edita Flacco est qua successor esset venturus. [5] haec nova adlata res, omissis²⁴⁵ quae agere instituerat, Flaccum raptim deducere exercitum ex Celtiberia cum coegisset, barbari causae ignari, suam defectionem et clam comparata arma sensisse eum et pertimuisse rati, eo ferocius saltum insederunt. [6] ubi eum saltum prima luce agmen Romanum intravit, repente ex duabus partibus simul exorti hostes [p. 122] Romanos invaserunt. [7] quod ubi vidit Flaccus, primos²⁴⁶ tumultus in agmine per centuriones stare omnes, suo quemque loco, [8?] et arma expedire iubendo sedavit, et sarcinis iumentisque in unum locum coactis copias omnes partim ipse partim per legatos tribunosque militum, ut tempus, ut locus postulabat, sine ulla trepidatione instruxit, [9?] cum bis deditis rem esse²⁴⁷ admonens, scelus et perfidiam illis, non virtutem nec animum accessisse, reditum ignobilem²⁴⁸ in patriam clarum ac memorabilem eos sibi fecisse: cruentos ex recenti caede hostium gladios et manantia sanguine spolia Romam ad triumphum delaturos. plura dici tempus non patiebatur: invehebant se hostes, et in partibus extremis iam pugnabatur. [10] deinde acies concurrerunt.

40. atrox ubique proelium, sed varia fortuna erat. egregie legiones, nec segnius duae alae pugnabant; externa auxilia ab simili armatura, meliore aliquantum militum genere urgebantur, nec locum tueri poterant. [2] Celtiberi ubi ordinata acie et signis collatis se non esse pares legionibus senserunt, cuneo impressionem fecerunt, [3?] quo tantum valent genere pugnae, ut quamcumque partem²⁴⁹ perculere impetu suo, sustineri nequeant. tunc quoque turbatae legiones sunt, prope interrupta acies. [4] quam [p. 124] trepidationem ubi Flaccus conspexit, equo advehitur ad²⁵⁰ legionarios equites, et “ni quid²⁵¹ auxilii in vobis est, actum iam de hoc exercitu erit.” cum undique acclamassent quin ederet quid fieri vellet:²⁵² non segniter imperium exsecuturos, [5?] “duplicate turmas” inquit, “duarum legionum equites, et permittite equos in cuneum hostium, quo nostros urgent. id cum maiore vi²⁵³ facietis, si effrenatos in eos equos immittitis; [6] quod saepe Romanos equites cum magna laude fecisse sua memoriae proditum est.” [7] dicto paruerunt detractisque frenis bis ultro citroque cum magna strage hostium, infractis omnibus hastis, transcurrerunt. [8] dissipate cuneo, in quo omnis spes fuerat, Celtiberi trepidare et prope omissa pugna locum fugae circumspicere. [9] et alarii equites postquam Romanorum equitum tam memorabile facinus videre, et ipsi virtute eorum accensi sine ullius imperio in perturbatos iam hostes equos immittunt. [10] tunc vero Celtiberi omnes in fugam effunduntur et imperator Romanus aversos hostes contemplatus aedem Fortunae Equestri Iovique optimo maximo ludos vovit. [11] caeduntur Celtiberi per totum saltum dissipati fuga. decem et septem milia hostium caesa eo die traduntur, vivi capti plus tria milia [p. 126] septingenti,²⁵⁴ cum signis militaribus septuaginta²⁵⁵ septem,²⁵⁶ equis prope sescentis. [12] in suis²⁵⁷ castris eo die victor exercitus mansit. victoria non sine iactura militum fuit: [13] quadringenti septuaginta duo milites Romani, socium ac Latini nominis mille decem et novem, cum²⁵⁸ his tria milia militum auxiliariorum perierunt. ita victor exercitus renovata priore gloria Tarraconem est perductus. [14] venienti Fulvio Ti. Sempronius praetor, qui biduo ante venerat, obviam processit gratulatusque est quod rem publicam egregie gessisset. cum summa concordia quos dimitterent quosque retinerent milites composuerunt. [15] inde Fulvius exauctoratis²⁵⁹ militibus in naves impositis Romam est profectus, Sempronius in Celtiberiam legiones duxit.

41. consules ambo in Ligures exercitus induxerunt diversis partibus. [2] Postumius prima et²⁶⁰ tertia legione Ballistam Letumque²⁶¹ montes obsedit, et premendo praesidiis angustos saltus eorum commeatus interclusit, inopiaque omnium rerum eos perdomuit. [3] Fulvius secunda et²⁶² quarta legione adortus a Pisis Apuanos Ligures, qui eorum circa Macram fluvium incolebant, in deditionem acceptos, ad septem milia hominum, in naves impositos²⁶³ praeter oram Etrusci maris Neapolim transmisit. [4] inde in Samnium traducti, agerque iis inter populares [p. 128] datus est. [5] montanorum Ligurum ab A. Postumio²⁶⁴ vineae caesae frumentaque deusta, done cladibus omnibus belli coacti in deditionem venerunt armaque tradiderunt. [6] navibus inde Postumius ad visendam oram Ingaunorum Intemeliorumque Ligurum processit. [7] priusquam hi consules venirent ad exercitum qui Pisas indictus²⁶⁵ erat, praeerat²⁶⁶ A. Postumius. [8] frater Q. Fulvii M. Fulvius Nobilior—secundae legionis Fulvius tribunus militum is erat—mensibus suis dimisit legionem, iureiurando adactis centurionibus aes in aerarium ad quaestores esse delaturos. [p. 130] [9] hoc ubi Placentiam—nam eo forte erat profectus—²⁶⁷ Aulo²⁶⁸ nuntiatum est, cum equitibus expeditis secutus dimissos, quos eorum potuit adsequi, reduxit²⁶⁹ castigatos Pisas; de ceteris consulem certiorem fecit. [10] eo referente senatus consultum factum est ut M.²⁷⁰ Fulvius in Hispaniam relegaretur ultra Novam Carthaginem; litteraeque ei datae sunt a consule ad P. Manlium in Hispaniam ulteriorem deferendae; [11] milites iussi ad signa redire. ignominiae causa²⁷¹ uti semestre stipendium in eum annum esset ei legioni decretum: qui miles ad exercitum non redisset eum ipsum bonaque eius vendere consul iussus.

42. eodem anno L. Duronius, qui praetor anno superiore fuerat,²⁷² ex Illyrico cum decem navibus Brundisium rediit. inde in portu relictis navibus cum venisset Romam, inter exponendas res quas ibi gessisset, haud dubie in regem Illyriorum Gentium latrocinii omnis maritimi causam avertit: [2] ex regno eius omnes naves esse, quae superi maris oram depopulatae essent; de his rebus se²⁷³ legatos misisse, [3] nec conveniendi regis potestatem factam. venerant Romam legati a Gentio, qui, quo tempore Romani conveniendi regis causa venissent, aegrum forte eum [p. 132] in ultimis partibus fuisse regni dicerent: [4] petere²⁷⁴ Gentium ab senatu ne crederent confictis criminibus in se quae inimici detulissent. ad ea Duronius adiecit multis civibus Romanis²⁷⁵ et sociis Latini nominis iniurias factas in regno eius, et cives Romanos dici Corcyrae retineri. [5] eos omnes Romam adduci placuit,²⁷⁶ C. Claudium praetorem cognoscere, neque ante Gentio regi legatisve eius responsum reddi.

[6] inter multos alios quos pestilentia eius anni absumpsit, sacerdotes quoque aliquot mortui sunt. L. Valerius Flaccus pontifex mortuus est: in eius locum suffectus est Q. Fabius Labeo. [7] P.²⁷⁷ Manlius, qui nuper ex ulteriore Hispania redierat, triumvir epulo: Q. Fulvius M. F. in locum eius triumvir cooptatus, tum praetextatus erat. [8] de rege sacrificulo²⁷⁸ sufficiendo in locum Cn. Cornelii Dolabellae contentio inter C. Servilium pontificem maximum fuit et L. Cornelium Dolabellam duumvirum navalem, quem ut inauguraret pontifex magistratu sese abdicare iubebat. [9] recusantique id facere ob eam rem multa duumviro dicta a pontifice, deque ea cum [p. 134] provocasset certatum ad populum. [10] cum plures iam²⁷⁹ tribus intro vocatae dicto esse audientem pontifici duumvirum iuberent, multamque remitti, si magistratu se abdicasset, vitium²⁸⁰ de caelo quod comitia turbaret, intervenit. religio inde fuit pontificibus inaugurandi Dolabellae. [11] P. Cloelium Siculum inaugurarunt, qui secundo loco nominatus²⁸¹ erat. exitu anni et C. Servilius Geminus pontifex maximus decessit: idem decemvir sacrorum fuit. pontifex in locum eius a collegio cooptatus est Q. Fulvius Flaccus: [12] creatus²⁸² inde²⁸³ pontifex maximus M.²⁸⁴ Aemilius Lepidus, cum multi clari viri petissent; et decemvir sacrorum Q. Marcius Philippus in eiusdem locum est cooptatus. [13] et augur Sp. Postumius Albinus decessit: in locum eius P. Scipionem, filium Africani, augures cooptarunt.

cumanis eo anno petentibus permissum ut publice Latine loquerentur et praeconibus Latine vendendi ius esset.

43. pisanis agrum pollicentibus quo Latina colonia deduceretur, gratiae ab senatu actae; [p. 136] triumviri creati ad eam rem Q. Fabius Buteo M. et²⁸⁵ P. Popilii²⁸⁶ Laenates. [2] a C. Maenio praetore, cui provincia Sardinia cum evenisset, additum erat ut quaereret de veneficiis longius ab urbe decem milibus passuum, [3?] litterae adlatae, se iam tria milia hominum damnasse, et crescere sibi quaestionem indiciis: aut eam sibi esse deserendam²⁸⁷ aut provinciam dimittendam.

[4] Q. Fulvius Flaccus ex Hispania rediit Romam cum magna fama gestarum rerum; qui cum extra urbem triumphi causa esset, consul est creatus cum L. Manlio Acidino, [5?] et post paucos dies cum militibus quos secum deduxerat triumphans urbem est invectus. [6] tulit in triumpho coronas aureas centum viginti quattuor: praeterea auri pondo triginta unum, argenti infecti . . .²⁸⁸ et signati Oscensis nummum centum septuaginta tria milia ducentos. [7] militibus de praeda quinquagenos denarios dedit, duplex centurionibus, triplex equiti, tantundem sociis Latini nominis, et stipendium omnibus duplex.

44. eo anno rogatio primum lata est ab L. Villio²⁸⁹ tribuno plebis, quot annos nati quemque [p. 138] magistratum peterent caperentque. inde cognomen²⁹⁰ familiae inditum ut Annales appellarentur. [2] praetores quattuor post multos annos lege Baebia creati, quae²⁹¹ alternis quaternos iubebat creari. hi facti Cn. [3] Cornelius Scipio C. Valerius Laevinus Q. et P. Mucii Q.²⁹² F. Scaevolae.

Q. Fulvio et L. Manlio consulibus eadem provincia²⁹³ quae superioribus, pari numero copiae peditum equitum, civium sociorum decretae. [4] in Hispaniis duabus Ti. Sempronio et L. Postumio cum iisdem exercitibus [5?] quos haberent prorogatum imperium est; et in supplementum consules scribere iussi ad tria milia peditum Romanorum, trecentos equites, quinque milia sociorum Latini nominis et quadringentos equites. [6] P. Mucius Scaevola urbanam sortitus provinciam est et ut idem quaereret de veneficiis in urbe et propius urbem decem milia passuum, Cn. Cornelius Scipio peregrinam, [7?] Q. Mucius Scaevola Siciliam, C. Valerius Laevinus Sardiniam.

[8] Q. Fulvius consul priusquam ullam rem publicam ageret, liberare et se et rem publicam religione votis [p. 140] solvendis dixit velle. [9] vovisse, quo die postremum²⁹⁴ cum Celtiberis pugnasset, ludos Iovi optimo maximo et aedem Equestri Fortunae sese facturum: in eam rem sibi pecuniam collatam esse ab Hispanis. [10] ludi decreti et ut duumviri ad aedem locandam crearentur. de pecunia finitur ne maior ludorum causa²⁹⁵ consumeretur quam quanta Fulvio Nobiliori post Aetolicum bellum ludos facienti²⁹⁶ decreta esset; [11] neve quid ad eos ludos arcesseret cogeret acciperet faceret adversus id senatus consultum quod L. Aemilio Cn. Baebio consulibus de ludis factum esset. [11] decreverat id senatus propter effusos sumptus factos in ludos Ti. Sempronii aedilis, qui graves non modo Italiae ac sociis Latini nominis, sed etiam provinciis externis fuerant.

45. hiems eo anno nive saeva et²⁹⁷ omni tempestatum genere fuit: arbores quae obnoxiae frigoribus sunt, deusserat cunctas; et eadem aliquanto quam alias longior fuit. [2] itaque Latinas nox²⁹⁸ subito coorta et intolerabilis tempestas in monte turbavit, instaurataeque sunt ex decreto pontificum. [3] eadem tempestas et in Capitolio aliquot signa prostravit²⁹⁹ fulminibusque complura loca deformavit, aedem Iovis Tarracinae, aedem Albam³⁰⁰ Capuae [p. 142] portamque Romanam; muri pinnae aliquot loci³⁰¹ decussae erant. [4] haec inter prodigia nuntiatum et ab Reate tripedem natum mulum. [5] ob ea decemviri iussi adire libros edidere, quibus diis et quot hostiis sacrificaretur, et ut³⁰² supplicatio diem unum esset. [6] ludi deinde votivi Q. Fulvii consulis per dies decem magno apparatu facti.

censorum inde comitia habita: creati M. Aemilius Lepidus pontifex maximus et M. Fulvius Nobilior, [7] qui ex Aetolis triumphaverat. inter hos viros nobiles inimicitiae erant, saepe multis et in senatu et ad populum atrocibus celebratae certaminibus. [8] comitiis confectis, ut traditum³⁰³ antiquitus est, censores in Campo ad aram Martis sellis curulibus consederunt; quo repente principes senatorum cum agmine venerunt civitatis, inter quos Q. Caecilius Metellus verba fecit:

46. "non obliti sumus, censores, vos paulo ante ab universo populo Romano moribus nostris praepositos esse, et nos a vobis et admoneri et regi, non vos a nobis debere. [2] indicandum tamen est quid omnes bonos in vobis aut offendat aut certe mutatum malint.³⁰⁴ [3] singulos cum intuemur, M. Aemili, M. Fulvi, neminem hodie in civitate habemus quem, si [p. 144] revocemur in suffragium, velimus vobis praelatum³⁰⁵ esse. [4] ambo cum simul aspicimus, non possumus non³⁰⁶ vereri, ne male comparati sitis, nec tantum rei publicae prosit, quod omnibus nobis egregie placetis, [5] quam quod alter alteri displicetis, noceat. inimicitias per annos multos vobis ipsis graves et atroces geritis, quae periculum est ne ex hac die nobis et rei publicae quam vobis graviores fiant. [6] de quibus causis hoc timeamus, multa succurrunt, quae dicerentur,³⁰⁷ nisi forte implacabiles furores³⁰⁸ implicaverint animos vestros. [7] has ut hodie, ut in isto templo finiatis simultates, quaesumus vos universi, et quos coniunxit suffragiis suis populus Romanus, hos etiam reconciliatione gratiae coniungi a nobis sinatis; [8] uno animo uno consilio legatis³⁰⁹ senatum, equites recenseatis, agatis censum, lustrum condatis; quod in omnibus fere precationibus nuncupabitis³¹⁰ “verbis 'ut ea res mihi [9?] collegaeque meo bene et feliciter eveniat,' id ita ut vere, ut ex animo velitis evenire, efficiatisque ut quod deos precati eritis, [10] id vos velle etiam homines credamus. T. Tatius et Romulus, in cuius urbis medio foro acie hostes concurrerant, ibi concordes regnarunt. [11] non modo simultates sed bella quoque finiuntur: ex infestis hostibus plerumque socii fideles, interdum etiam cives fiunt. [p. 146] albani diruta Alba Romam traducti sunt, Latini³¹¹ Sabini in civitatem accepti. [12] volgatum illud, quia verum erat, in proverbium venit, amicitias immortales, [13] mortales³¹² inimicitias debere esse.” fremitus ortus cum assensu, deinde universorum voces idem petentium confusae in unum orationem interpellarunt. [14] inde Aemilius questus cum alia, tum bis³¹³ a M. Fulvio se certo consulatu deiectum: Fulvius contra queri se ab eo semper lacessitum et in probrum suum sponsionem factam. tamen ambo significare, si alter vellet, se in potestate tot principum civitatis futuros. [16] omnibus instantibus³¹⁴ qui aderant dexteras³¹⁵ fidemque dedere remittere vere ac finire odium. deinde collaudantibus cunctis deducti sunt in Capitolium. et cura³¹⁶ super tali re principum et facilitas censorum egregie comprobata ab senatu et laudata est. [16] censoribus deinde postulantibus ut pecuniae summa sibi, qua in opera publica uterentur attribueretur,³¹⁷ vectigal annuum decretum est.

47. eodem anno in Hispania L. Postumius et [p. 148] Ti. Sempronius propraetores comparaverunt ita inter³¹⁸ se, ut in Vaccaeos per Lusitaniam iret Albinus, in Celtiberiam inde reverteretur; Gracchus, si maius ibi³¹⁹ bellum esset, in ultima Celtiberiae penetraret. . . .³²⁰ [2] mundam urbem primum vi cepit, nocte ex improvise aggressus. acceptis deinde³²¹ obsidibus praesidioque imposito castella oppugnare, agros³²² urere, donec ad praevalidam aliam urbem—Certimam appellant Celtiberi—pervenit. [3] ubi cum iam opera admoveret, veniunt legati ex oppido, quorum sermo antiquae simplicitatis fuit, non dissimulantium bellaturos, si vires essent. [4] petierunt enim, ut sibi in castra Celtiberorum ire liceret ad auxilia accienda:³²³ si non impetrassent, tum separatim ab³²⁴ illis se consulturos. permittente Graccho ierunt et post paucis diebus alios decem legatos secum adduxerunt. [5] meridianum tempus erat. nihil prius petierunt a praetore quam ut bibere sibi iuberet dari. epotis primis poculis iterum poposcerunt, magno risu circumstantium in tam rudibus et moris omnis ignaris ingeniis. [6] tum maximus natu ex iis “missi sumus” inquit “a gente nostra qui sciscitaremur qua tandem re fretus arma nobis inferres.” [7] ad hanc percunctationem Gracchus exercitu se egregio fidentem venisse respondit; quem si ipsi visere velint, quo certiora ad suos referant, potestatem se eis [p. 150] facturum esse. [8] tribunisque militum imperat ut³²⁵ ornari omnes copias peditum equitumque et decurrere iubeant³²⁶ armatas. Ab hoc spectaculo legati dimissi³²⁷ deterruerunt suos ab auxilio circumsessae urbi ferendo. [9] oppidani cum ignes nocte e³²⁸ turribus nequiquam, quod signum convenerat, sustulissent, destituti ab unica spe auxilii in deditionem venerunt. [10] nummum quater et viciens ab iis est exactum, quadraginta nobilissimi equites, nec obsidum nomine—nam militare iussi sunt—, et tamen re ipsa ut pignus fidei essent.

48. inde iam duxit ad Alcen urbem ubi castra Celtiberorum erant, a quibus venerant nuper legati. [2] eos cum per aliquot dies, armaturam levem immittendo³²⁹ in stationes, lacessisset parvis proeliis, in dies maiora certamina serebat, ut omnes extra munitiones eliceret. [3] ubi quod petebat satis³³⁰ sensit effectum, auxiliorum praefectis imperat ut contracto certamine, tamquam multitudine superarentur, repente tergis datis ad castra effuse fugerent; ipse intra vallum ad omnes portas instruxit copias. [4] haud multum temporis intercessit, cum ex composite refugientium suorum agmen, post effuse sequentes barbaros conspexit. [5] instructam ad hoc ipsum intra vallum habebat aciem. itaque tantum moratus ut suos refugere in castra libero introitu sineret, clamore [p. 152] sublato simul omnibus portis erupit. non sustinuere³³¹ impetum necopinatum hostes. [6] qui ad castra oppugnanda venerant, ne sua quidem tueri potuerunt: nam extemplo fusi fugati, mox intra vallum paventes compulsi, postremo exuuntur castris. [7] eo die novem milia hostium caesa; capti vivi trecenti viginti, equi centum duodecim, signa militaria triginta septem. de exercitu Romano centum novem ceciderunt.

49. Ab hoc proelio Gracchus duxit ad depopulandam³³² Celtiberiam legiones. et cum ferret passim cuncta atque ageret, populique alii voluntate alii metu iugum acciperent, centum tria oppida intra paucos dies in deditionem accepit, praeda potitus ingenti est. [2] convertit inde agmen retro unde venerat ad Alcen, atque eam urbem oppugnare institit. [3] oppidani primum impetum hostium sustinuerunt; deinde cum iam non armis modo sed etiam operibus oppugnarentur, diffisi praesidio urbis in arcem universi concesserunt: [4] postremo et inde praemissis oratoribus in dicionem³³³ se suaque omnia Romanis permiserunt. magna inde praeda facta est. multi captivi nobiles in potestatem venerunt, [5] inter quos et Thurri filii duo et filia. regulus hic earum gentium erat, longe potentissimus omnium Hispanorum. audita suorum clade, missis qui fidem venienti in castra ad Gracchum peterent, venit. [6] et primum quaesivit ab eo liceretne sibi³³⁴ [p. 154] ac suis vivere. cum praetor victurum respondisset,³³⁵ quaesivit iterum si cum Romanis militare liceret. [7] id quoque Graccho permittente, “sequar” inquit “vos adversus veteres socios meos, quoniam illos arma pro me piguit suscipere.”³³⁶ Secutus est inde Romanos, fortique ac fideli opera multis locis rem Romanam adiuvit.

50. ergavica inde, nobilis et potens civitas, aliorum circa populorum cladibus territa portas aperuit Romanis. [2] eam deditionem oppidorum haud cum fide factam quidam auctores sunt: e qua regione abduxisset legiones, extemplo inde rebellatum, magnoque eum³³⁷ postea proelio ad montem Chaunum cum Celtiberis a prima luce ad sextam horam diei signis collatis pugnasse, multos utrimque cecidisse; [3] nec aliud magnopere cur vicisse crederes fecisse³³⁸ Romanos, nisi quod³³⁹ postero die lacessierint³⁴⁰ proelio manentes intra vallum, [4?] spolia³⁴¹ per totum diem legisse;³⁴² tertio die proelio maiore iterum pugnatum et tum demum haud dubie victos Celtiberos castraque eorum capta et direpta esse. [5] viginti duo milia hostium eo die esse caesa, plus trecentos captos, parem fere equorum numerum, et signa militaria septuaginta duo. inde debellatum³⁴³ veramque pacem, non fluxa ut ante fide Celtiberos fecisse.³⁴⁴ [p. 156] [9] eadem aestate et L. Postumium in Hispania ulteriore³⁴⁵ bis cum Vaccaeis egregie pugnasse scribunt: ad triginta et quinque milia hostium occidisse et castra expugnasse.³⁴⁶ [7] propius vero est serius in provinciam pervenisse quam ut ea aestate potuerit res gerere.

51. censores fideli concordia senatum legerunt.³⁴⁷ princeps lectus est ipse censor M. Aemilius Lepidus pontifex maximus: tres eiecti de senatu; retinuit quosdam Lepidus a collega praeteritos. [2] opera ex pecunia attributa divisaque inter se haec fecerunt.³⁴⁸ Lepidus molem ad Tarracinam, ingratum opus, quod praedia habebat ibi privatamque publicae rei impensam inseruerat;³⁴⁹ [3] theatrum et proscaenium ad Apollinis, aedem Iovis in Capitolio, columnasque circa poliendas albo locavit; et ab his columnis, quae incommode opposita videbantur, signa amovit clipeaque de columnis et signa militaria adfixa omnis generis dempsit. [4] M. Fulvius plura et maioris [p. 158] locavit usus: portum et pilas pontis in Tiberi, quibus³⁵⁰ pilis fornices post aliquot annos P. Scipio Africanus et L. Mummius censores locaverunt imponendos; [5] basilicam post argentarias novas et forum piscatorium circumdatis tabernis quas vendidit in privatum; [6] et³⁵¹ porticum extra portam Trigeminam, et aliam post navalia et ad fanum Herculis et post Spei ad Tiberim et ad³⁵² aedem Apollinis Medici. [7] habuere et in promiscuo praeterea³⁵³ pecuniam: ex ea communiter locarunt aquam adducendam fornicesque faciendos. impedimento operi fuit M. Licinius Crassus, qui per fundum suum duci non est passus. [8] portoria quoque et vectigalia iidem multa instituerunt. complura sacella publicaque loca,³⁵⁴ occupata a privatis, publica sacraque ut essent paterentque³⁵⁵ populo curarunt. [9] mutarunt suffragia regionatimque generibus hominum causisque et quaestibus tribus discripserunt.³⁵⁶

[p. 160] 52. et alter ex censoribus M. Aemilius petiit ab³⁵⁷ senatu ut sibi dedicationis causa³⁵⁸ templorum reginae Iunonis et Dianae, quae bello Ligustino ante annis octo vovisset, pecunia ad ludos decerneretur. [2] viginti milia aeris decreverunt. [3] dedicavit eas aedes, utramque in circo Flaminio, ludosque scaenicos triduum post dedicationem templi Iunonis, biduum post Dianae, [4] et singulos dies fecit in circo. idem dedicavit aedem Larium³⁵⁹ permarinum in Campo. voverat eam annis undecim³⁶⁰ ante L. Aemilius Regillus navali proelio adversus praefectos regis Antiochi. [5] supra valvas templi tabula cum titulo hoc fixa est: “duello magno dirimendo, regibus subigendis,³⁶¹ patrandae pacis causa³⁶² haec pugna exeunti L. Aemilio M. Aemilii filio. . .³⁶³ Auspicio imperio felicitate ductuque eius inter Ephesum Samum Chiumque, [6?] inspectante eopse³⁶⁴ Antiocho, exercitu omni, equitatu elephantisque, classis regis Antiochi antehac invicta³⁶⁵ fusa contusa fugataque est, ibique eo die naves longae cum omnibus sociis captae quadraginta³⁶⁶ duae. ea pugna pugnata rex Antiochus regnumque. [p. 162] . . .³⁶⁷ Eius rei ergo aedem Laribus permarinis³⁶⁸ vovit.” [7] eodem exemplo tabula in aede Iovis in Capitolio supra valvas fixa est.

53. biduo, quo senatum legerunt censores, Q. Fulvius consul profectus in Ligures, per invios montes Ballistae³⁶⁹ saltus cum exercitu transgressus, [2] signis collatis cum hoste pugnavit: neque tantum acie vicit sed castra quoque eodem die cepit. tria milia ducenti hostium omnisque ea regio Ligurum in deditionem venit. [3] consul deditos in campestres agros deduxit, praesidiaque montibus imposuit. celeriter et ex provincia litterae Romam venerunt: supplicationes ob eas res gestas in triduum decretae sunt; [4] praetores quadraginta hostiis maioribus per supplicationes rem divinam fecerunt. Ab altero consule L. Manlio nihil memoria dignum in Liguribus est gestum. [5] Galli Transalpini, tria milia hominum, in³⁷⁰ Italiam transgressi, neminem bello lacessentes agrum a consulibus et senatu petebant ut pacati sub imperio populi Romani essent. [6] eos senatus excedere Italia iussit et consulem Q. Fulvium quaerere et animadvertere in eos qui principes et auctores transcendendi Alpes fuissent.

54. eodem anno Philippus rex Macedonum, senio et maerore consumptus post mortem filii, decessit. [2] Demetriade hibernabat, cum desiderio [p. 164] anxius filii, tum paenitentia crudelitatis suae.³⁷¹ [3] stimulabat³⁷² animum et alter filius haud dubie et sua et aliorum opinione rex, conversique in eum omnium oculi, et destituta senectus aliis exspectantibus suam mortem, aliis ne exspectantibus quidem. [4] quo magis angebatur, et³⁷³ cum eo Antigonus Echecratis filius, nomen patrui Antigoni ferens, qui tutor Philippi fuerat, regiae vir maiestatis, nobili etiam pugna adversus Cleomenem Lacedaemonium clarus. [5] tutorem eum Graeci, ut cognomine a ceteris regibus distinguerent, appellarunt. [6] huius fratris filius Antigonus ex honoratis Philippi amicis unus incorruptus permanserat, eique ea fides nequaquam amicum Persea inimicissimum fecerat. [7] is prospiciens animo quanto cum periculo suo hereditas regni ventura³⁷⁴ esset ad Persea, ut primum labare animum regis et ingemiscere interdum filii desiderio sensit, [8?] nunc praebendo aures, nunc lacessendo etiam mentionem rei temere actae, saepe querenti querens et ipse aderat. et cum multa, ut³⁷⁵ adsolet, veritas praeberet³⁷⁶ vestigia sui, omni ope adiuvabat, quo maturius omnia emanarent. [9] suspecti ut³⁷⁷ ministri facinoris Apelles maxime et Philocles erant, qui Romam legati [p. 166] fuerant litterasque exitiales Demetrio sub nomine³⁷⁸ Flaminini attulerant.

55. falsas esse et a scriba vitiatas signumque adulterinum vulgo in regia fremebant. [2] ceterum cum suspecta magis quam manifesta esset res, forte Xychus obvius fit Antigono, comprehensusque ab eo in regiam est perductus. relicto eo custodibus Antigonus ad Philippum processit. [3] “multis” inquit “sermonibus intellexisse videor magno te aestimaturum, si scire vera omnia possis de filiis tuis, uter ab utro petitus fraude et insidiis esset. [4] homo unus omnium, qui nodum huius erroris exsolvere possit, in potestate tua est Xychus. forte oblatum³⁷⁹ perductumque in regiam vocari iube.” [5] regi adductus primo ita negare inconstanter ut parvo metu admoto³⁸⁰ paratum indicem esse appareret. conspectum tortoris verberumque non sustinuit, ordinemque omnem facinoris legatorum ministeriique sui exposuit. [6] extemplo missi qui legatos comprehenderent, Philoclem qui praesens erat oppresserunt: Apelles missus ad Chaeream quendam persequendum³⁸¹ indicio Xychi audito in Italiam traiecit. [7] de Philocle nihil certi vulgatum est: alii primo audaciter negantem,³⁸² postquam in conspectum adductus sit Xychus, non ultra tetendisse, alii tormenta etiam infitiantem perpessum affirmant.³⁸³ [8] Philippo redintegratus est [p. 168] luctus geminatusque; et infelicitatem suam in³⁸⁴ liberis graviorem quod alter superesset³⁸⁵ censebat.

56. Perseus certior factus omnia³⁸⁶ detecta esse, potentior quidem erat quam ut fugam necessariam duceret: [2] tantum ut procul abesset curabat, interim velut ab incendio flagrantis irae, dum Philippus viveret, se defensurus. is³⁸⁷ spe potiundi ad poenam corporis eius amissa, quod reliquum erat, id studere ne super impunitatem etiam praemio sceleris frueretur. [3] Antigonum³⁸⁸ igitur appellat, cui et palam facti parricidii gratia obnoxius erat, et nequaquam pudendum aut paenitendum eum regem Macedonibus propter recentem patrui Antigoni gloriam fore censebat. [4] “quando in eam fortunam veni,” inquit³⁸⁹ “antigone, ut orbitas mihi, quam alii detestantur parentes, optabilis esse debeat, regnum, quod a patruo tuo forti non solum fideli tutela eius custoditum et auctum etiam accepi, id tibi tradere in animo est. [5] te unum habeo quem dignum regno iudicem. se neminem haberem, perire et exstingui id mallem quam Perseo scelestae fraudis praemium esse. [6] Demetrium excitatum ab inferis restitutumque credam mihi, si te, qui morti innocentis, qui meo infelici errori unus illacrimasti, in locum eius substitutum relinquam.” [7] Ab hoc sermone omni [p. 170] genere honoris producere eum non destitit. cum in³⁹⁰ Thracia Perseus abesset, circumire Macedoniae urbes principibusque Antigonum commendare; et si vita longior suppetisset, haud dubium fuit quin eum in possessione regni relicturus fuerit. [8] Ab Demetriade profectus Thessalonicae plurimum temporis moratus fuerat. inde cum Amphipolim venisset gravi morbo est implicitus. [9] sed animo tamen aegrum magis fuisse quam corpore constat; curisque et vigiliis, cum identidem species et umbrae insontis interempti filii agitarent, extinctum esse cum diris execrationibus³⁹¹ alterius. [10] tamen admoveri potuisset Antigonus si aut adfuisset aut³⁹² statim palam facta esset mors regis. [11] Medicus Calligenes qui curationi praeerat, non expectata morte regis, a primis desperationis notis nuntios per dispositos equos,³⁹³ ita ut convenerat misit ad Perseum, et mortem regis in adventum eius omnes qui extra regiam erant, celavit.

57. oppressit igitur necopinantes ignarosque omnes Perseus et regnum scelere partum invasit.

[2] peropportuna mors Philippi fuit ad dilationem et ad vires bello subtrahendas.³⁹⁴ nam post paucis diebus gens Bastarnarum, diu sollicitata, ab suis sedibus [p. 172] magna peditum equitumque manu Histrum traiecit.³⁹⁵ [3] inde praegressi qui nuntiarent regi, Antigonus et Cotto: Cotto³⁹⁶ nobilis erat Bastarna, Antigonus³⁹⁷ e regiis unus, saepe³⁹⁸ cum ipso Cottone legatus ad concitandos Bastarnas missus. haud procul Amphipoli fama inde³⁹⁹ certi nuntii occurrerunt mortuum esse regem. quae res omnem ordinem consilii turbavit. [4] compositum autem sic fuerat transitum per Thraciam tutum et commeatus Bastarnis ut Philippus praestaret.⁴⁰⁰ id ut facere posset regionum principes donis coluerat, fide sua obligata pacato agmine transituros Bastarnas. [5] Dardanorum gentem delere propositum erat inque eorum agro sedes dare⁴⁰¹ Bastarnis. [6] duplex inde erat commodum futurum, si et Dardani, gens semper infestissima Macedoniae temporibusque iniquis regum imminens, tolleretur, et Bastarnae relictis in Dardania coniugibus liberisque ad populandam Italiam possent mitti. [7] per Scordiscos iter esse ad mare Hadriaticum Italiamque; alia via traduci exercitum non posse. facile Bastarnis Scordiscos iter [p. 174] daturos: nec enim aut lingua aut moribus^{402 403} abhorrere; et ipsos adiuncturos se, cum ad praedam opulentissimae gentis ire vidissent. inde in omnem eventum consilia accommodabantur:⁴⁰⁴ [8] sive caesi ab Romanis forent Bastarnae, Dardanos tamen sublatos praedamque ex reliquiis Bastarnarum et possessionem liberam Dardaniae solacio fore; [9] sive prospere rem⁴⁰⁵ gessissent, Romanis aversis⁴⁰⁶ in Bastarnarum bellum recuperaturum se in Graecia quae amisisset. haec Philippi consilia fuerant.

58. primum ingressi sunt pacato agmine. digressu⁴⁰⁷ deinde Cottonis et Antigoni et haud multo post fama mortis Philippi neque Thraces commercio faciles erant, neque⁴⁰⁸ Bastarnae empto contenti⁴⁰⁹ esse poterant aut in agmine contineri ne decederent via. [2] inde iniuriae ultro citroque fieri, quarum in dies incremento bellum exarsit. postremo Thraces cum vim ac multitudinem sustinere hostium non possent, relictis campestribus vicis in montem ingentis altitudinis—Donucam vocant—concesserunt. quo cum subire⁴¹⁰ Bastarnae vellent, [3?] quali tempestate Gallos spoliantes Delphos fama est peremptos esse, talis tum Bastarnas nequiquam ad iuga montium [p. 176] appropinquantes oppressit. [4] neque enim imbre tantum effuso,⁴¹¹ dein creberrima grandine obruti sunt cum ingenti fragore caeli tonitribusque et fulguribus praestringentibus aciem oculorum, [5?] sed fulmina etiam sic undique micabant ut peti viderentur corpora, nec solum milites sed etiam principes icti caderent. [6] itaque cum praecipiti fuga per rupes praealtas improvidi sternerentur ruerentque, instabant quidem perculsis Thraces, sed ipsi deos auctores fugae esse caelumque in se ruere aiebant. [7] dissipati procella cum⁴¹² tamquam ex naufragio plerique⁴¹³ semermes in castra, unde profecti erant, redissent, consultari quid agerent coeptum. inde orta dissensio, aliis redeundum aliis penetrandum in Dardaniam censentibus; [8] triginta ferme milia hominum Clondico duce quo⁴¹⁴ profecti erant pervenerunt, cetera multitudo retro qua venerat Apolloniam Mesembriamque⁴¹⁵ repetit. Perseus potitus regno interfici Antigonum iussit; et dum firmaret res, legatos Romam ad amicitiam paternam renovandam petendumque ut rex ab senatu appellaretur misit. haec eo anno in Macedonia gesta.

59. alter consulum Q. Fulvius ex Liguribus triumphavit; quem triumphum magis gratiae quam rerum gestarum magnitudini datum constabat. [2] armorum hostilium magnam vim transtulit, nullam [p. 178] pecuniam ad modum. divisit tamen in singulos⁴¹⁶ milites trecenos aeris, duplex centurionibus, triplex equiti. [3] nihil in eo triumpho magis insigne fuit quam quod forte evenit, ut eodem die triumpharet quo priore anno ex praetura triumphaverat. [4] secundum triumphum comitia edixit, quibus creati consules sunt M. Iunius Brutus A. Manlius⁴¹⁷ Volso. [5] praetorum inde tribus creatis comitia tempestas diremit. postero die reliqui tres facti, ante diem quartum idus Martias, M. Titinius Curvus⁴¹⁸ Ti. Claudius Nero T. Fonteius Capito. [6] ludi Romani instaurati ab aedilibus curulibus Cn. Servilio Caepione Ap. Claudio Centone propter prodigia, quae evenerant. [7] terra movit; in fanis⁴¹⁹ publicis, ubi lectisternium erat, deorum capita quae in lectis erant averterunt se, [8] lanxque⁴²⁰ cum integumentis quae Iovi apposita⁴²¹ fuit, decidit de mensa. oleas quoque praegustasse mures in prodigium versum est. ad ea expianda nihil ultra quam ut ludi instaurarentur actum est.