Titus Livius (Livy), The History of Rome, Book 24
Frank Gardener Moore, Professor Emeritus in Columbia University, Ed.

Liber XXIV

1. UT ex Campania in Bruttios reditum est,¹ Hanno adiutoribus et ducibus Bruttiis Graecas urbes temptavit, eo facilius in societate manentes Romana quod Bruttios, quos et oderant et metuebant, Carthaginiensium partis factos cernebant. [2] Regium primum temptatum est diesque aliquot ibi nequiquam absumpti. interim Locrenses frumentum lignaque et cetera necessaria usibus ex agris in urbem rapere, etiam ne quid relictum praedae hostibus esset, et in dies maior omnibus portis multitudo effundi; [3] postremo sescenti² modo relicti in urbe erant, qui reficere muros ac³ portas, telaque in propugnacula congerere cogebantur. [4] in permixtam omnium aetatium ordinumque multitudinem et vagantem in agris magna ex parte inermem Hamilcar Poenus⁴ equites emisit, qui violare quemquam vetiti, tantum ut ab urbe excluderent fuga dissipatos, turmas obiecere. [5] dux ipse loco superiore capto, unde agros urbemque posset conspicere, Bruttiorum cohortem adire muros atque evocare [p. 176] principes Locrensium ad conloquium iussit et⁵ pollicentes amicitiam Hannibalis adhortari ad urbem tradendam. [6] Bruttiis in conloquio nullius rei primo fides est; deinde, ut Poenus apparuit in collibus et refugientes pauci aliam omnem multitudinem in potestate hostium esse adferebant, tum metu victi consulturos se populum responderunt. [7] advocataque extemplo contione, cum et levissimus quisque novas res novamque societatem mallent et, quorum propinqui extra urbem interclusi ab hostibus erant, velut obsidibus datis pigneratos haberent animos, [8] pauci magis taciti probarent constantem fidem quam prolatam⁶ tueri auderent, haud dubio in speciem consensu fit ad Poenos deditio. [9] L. Atilio praefecto praesidii quique cum eo milites Romani erant clam in portum deductis atque impositis in navis, ut Regium deveherentur, Hamilcarem Poenosque ea condicione ut foedus extemplo aequis legibus fieret in urbem acceperunt. [10] cuius rei prope non servata fides deditis est, cum Poenus dolo dimissum Romanum incusaret, Locrenses profugisse ipsum causarentur. [11] insecuti etiam equites sunt, si quo casu in freto aestus morari aut deferre naves in terram posset. et eos quidem quos sequebantur non sunt adepti: alias a Messana traicientis freto Regium naves conspexerunt. [12] milites erant Romani a [p. 178] Claudio praetore missi ad obtinendam urbem⁷ praesidio. [13] itaque Regio extemplo abscessum est. locrensibus iussu Hannibalis data pax ut liberi suis legibus viverent, urbs pateret Poenis, portus in potestate Locrensium esset, societas eo iure staret ut Poenus Locrensem Locrensisque Poenum pace ac bello iuvaret.

2. sic a freto Poeni reducti frementibus Bruttiis quod Regium ac Locros, quas urbes direpturos se destinaverant, intactas reliquissent. [2] itaque per se ipsi conscriptis armatisque iuventutis suae quindecim milibus ad Crotonem oppugnandum pergunt ire, Graecam et ipsam urbem et maritimam, [3?] plurimum accessurum opibus, si in ora maris urbem ac portum⁸ moenibus validam tenuissent, credentes. [4] ea cura angebat quod neque non accersere ad auxilium Poenos satis audebant, ne quid non pro sociis egisse viderentur et, si Poenus rursus magis arbiter pacis quam adiutor belli fuisset, ne in libertatem Crotonis, sicut ante Locrorum, frustra pugnaretur. [5] itaque optimum visum est ad Hannibalem mitti legatos caverique ab eo ut receptus Croto Bruttiorum esset. [6] Hannibal cum praesentium eam consultationem esse respondisset et ad Hannonem eos reiecisset, ab Hannone nihil certi ablatum. [7] nec⁹ diripi volebat nobilem atque opulentam urbem et sperabat, cum Bruttius oppugnaret, Poenos nec [p. 180] probare nec iuvare eam oppugnationem appareret,¹⁰ eo maturius ad se defecturos. [8] Crotone nec consilium unum inter populares nec voluntas erat. unus velut morbus invaserat omnes Italiae civitates ut plebes ab optimatibus dissentirent, senatus Romanis faveret, plebs ad Poenos rem traheret. [9] eam dissensionem in urbe perfuga nuntiat Bruttiis: Aristomachum esse principem plebis tradendaeque auctorem urbis, et in vasta urbe lateque moenibus disiectis¹¹ raras stationes custodiasque senatorum esse; quacumque custodiant plebis homines, ea patere aditum. [10] auctore ac duce perfuga Bruttii corona cinxerunt urbem acceptique ab plebe primo impetu omnem praeter arcem cepere. [11] arcem optimates tenebant praeparato iam ante ad talem casum perfugio. eodem Aristomachus perfugit, tamquam Poenis, non Bruttiis auctor urbis tradendae fuisset.

3. urbs Croto murum in circuitu patentem duodecim milia passuum habuit ante Pyrrhi in Italiam adventum. [2] post vastitatem eo bello factam vix pars dimidia habitabatur; flumen, quod medio oppido fluxerat, extra frequentia tectis loca praeterfluebat, et arx procul eis erat¹² quae habitabantur. [3] sex milia aberat ab¹³ urbe nobili¹⁴ templum ipsa urbe [p. 182] nobilius¹⁵ Laciniae Iunonis, sanctum omnibus circa¹⁶ populis. [4] lucus ibi frequenti silva et proceris abietis arboribus saeptus laeta in medio pascua habuit,ubi omnis generis sacrum deae pecus pascebatur sine ullo pastore, [5] separatimque greges sui cuiusque generis nocte remeabant ad stabula, numquam insidiis ferarum, non fraude violati hominum. [6] magni igitur fructus ex eo pecore capti, columnaque inde aurea solida facta et sacrata est; inclitumque templum divitiis etiam, non tantum sanctitate fuit. [7] ac miracula aliqua adfingunt, ut plerumque tam insignibus locis: fama est aram esse in vestibulo templi, cuius cinerem nullo¹⁷ umquam moveri¹⁸ vento. [8] sed¹⁹ arx Crotonis una parte imminens mari, altera vergente in agrum, situ tantum naturali quondam munita, postea et muro cincta est qua per aversas rupes ab Dionysio Siciliae tyranno per dolum fuerat capta. [9] ea tum arce satis, ut videbatur, tuta Crotoniatum optimates tenebant se, circumsedente cum Bruttiis eos etiam plebe sua.. [10] postremo Bruttii, cum suis viribus inexpugnabilem viderent arcem, coacti necessitate Hannonis auxilium inplorant. [11] is condicionibus ad deditionem compellere Crotoniates [p. 184] conatus ut coloniam Bruttiorum eo deduci²⁰ antiquamque frequentiam recipere vastam ac desertam bellis urbem paterentur, omnium neminem praeter Aristomachum movit. [12] morituros se adfirmabant citius quam inmixti Bruttiis in alienos ritus mores legesque ac mox linguam etiam verterentur. [13] Aristomachus unus, quando nec suadendo ad deditionem satis valebat nec, sicut urbem prodiderat, locum prodendae arcis inveniebat, transfugit ad Hannonem. [14] Locrenses brevi post legati, cum permissu Hannonis arcem intrassent, persuadent ut traduci se in Locros paterentur nec ultima experiri vellent. [15] iam hoc ut sibi liceret impetraverant et ab Hannibale missis ad id ipsum legatis. ita Crotone excessum est deductique Crotoniatae ad mare naves conscendunt. Locros omnis multitudo abeunt.

[16] in Apulia ne hiems quidem quieta inter Romanos atque Hannibalem erat. Luceriae Sempronius consul, Hannibal haud procul Arpis hibernabat. [17] inter eos levia proelia ex occasione aut opportunitate huius aut illius partis oriebantur, meliorque eis Romanus et in dies cautior tutiorque ab insidiis fiebat.

4. in Sicilia Romanis omnia mutaverat mors Hieronis regnumque ad Hieronymum nepotem eius translatum, puerum vixdum libertatem, nedum dominationem modice laturum. [2] eam aetatem, id [p. 186] ingenium tutores atque amici ad praecipitandum in²¹ omnia vitia acceperunt. quae ita futura cernens Hiero ultima senecta voluisse dicitur liberas Syracusas relinquere, ne sub dominatu puerili per ludibrium bonis artibus partum firmatumque interiret regnum. [3] huic consilio eius summa ope obstitere filiae, nomen regium penes puerum futurum ratae, regimen rerum omnium penes se virosque suos Adranodorum et Zoippum, qui tutorum²² primi relinquebantur. [4] non facile erat nonagesimum iam agenti annum, circumsesso dies noctesque muliebribus blanditiis, liberare animum et convertere ad publicam a privata curam. [5] itaque tutores modo quindecim puero relinquit, quos precatus est moriens ut fidem erga populum Romanum quinquaginta annos ab se cultam inviolatam servarent iuvenemque suis potissimum vestigiis insistere vellent et disciplinae in qua eductus esset. haec mandata. [6] cum expirasset, tutores testamento prolato pueroque in contionem producto— erat autem quindecim tum ferme annorum—paucis, [7?] qui per contionem ad excitandos clamores dispositi erant, adprobantibus testamentum, ceteris velut patre amisso in orba civitate omnia timentibus . . .²³ munus fit regium, [8?] magis amore civium et caritate quam cura suorum celebre. [9] brevi deinde ceteros [p. 188] tutores summovet Adranodorus, iuvenem iam esse²⁴ dictitans Hieronymum ac regni potentem; deponendoque tutelam ipse, quae cum pluribus communis erat, in se unum omnium vires convertit.

5. vix quidem ulli vel²⁵ bono moderatoque regi facilis erat favor apud Syracusanos, succedenti tantae caritati Hieronis; [2] verum enimvero Hieronymus, velut suis vitiis desiderabilem efficere vellet avum, primo statim conspectu omnia quam disparia essent ostendit. [3] nam qui per tot annos Hieronem filiumque eius Gelonem nec vestis habitu nec alio ullo insigni differentes a ceteris civibus vidissent, ei conspexere purpuram ac diadema ac satellites armatos, [4] quadrigisque etiam alborum equorum interdum ex regia procedentem more Dionysi tyranni. [5] hunc tam superbum apparatum habitumque convenientes sequebantur contemptus omnium hominum, superbae aures, contumeliosa dicta, rari aditus non alienis modo sed tutoribus etiam, libidines novae, inhumana crudelitas. [6] itaque tantus omnis terror invaserat ut quidam ex tutoribus aut morte voluntaria aut fuga praeverterent metum suppliciorum. [7] tres ex iis, quibus solis aditus in domum familiarior erat, Adranodorus et Zoippus, generi Hieronis, et Thraso quidam, de aliis quidem rebus haud magnopere audiebantur; [8] tendendo autem duo ad Carthaginienses, Thraso ad societatem Romanam, certamine ac studiis interdum in se convertebant animum adulescentis, [9?] cum [p. 190] coniuratio in tyranni caput facta indicatur per Callonem²⁶ quendam, aequalem Hieronymi et iam inde a puero in omnia familiaria iura adsuetum. [10] index unum ex coniuratis Theodotum, a quo ipse appellatus erat, nominare potuit. qui conprensus extemplo traditusque Adranodoro torquendus, de se ipse haud cunctanter fassus conscios celabat. [11] postremo, cum omnibus intolerandis patientiae humanae cruciatibus laceraretur, victum malis se simulans avertit ab consciis in insontes indicium, [12] thrasonem esse auctorem consilii mentitus, nec nisi tam potenti duce confisos rem tantam ausuros fuisse; [13] addit socios²⁷ ab latere tyranni quorum capita vilissima fingenti inter dolores gemitusque occurrere. maxime animo tyranni credibile indicium Thraso nominatus fecit; itaque extemplo traditur ad supplicium, adiectique poenae ceteri iuxta insontes. [14] consciorum nemo, cum diu socius consilii torqueretur, aut latuit aut fugit; tantum illis in virtute ac fide Theodoti fiduciae fuit tantumque ipsi Theodoto virium ad arcana occultanda.

6. ita, quod unum vinculum cum Romanis societatis erat, Thrasone sublato e medio extemplo haud dubie ad defectionem res spectabat; [2] legatique ad Hannibalem missi ac remissi ab eo cum Hannibale, nobili adulescente, Hippocrates et Epicydes, nati [p. 192] Carthagine sed oriundi ab Syracusis exule avo, Poeni²⁸ ipsi materno genere. [3] per hos iuncta societas Hannibali ac Syracusano tyranno, nec invito Hannibale apud tyrannum manserunt. [4] Appius Claudius praetor, cuius Sicilia provincia erat, ubi ea accepit extemplo legatos ad Hieronymum misit. qui cum sese ad renovandam societatem quae cum avo fuisset venisse dicerent, per ludibrium auditi dimissique sunt ab quaerente per iocum Hieronymo quae fortuna eis pugnae ad Cannas fuisset; [5] vix credibilia enim legatos Hannibalis narrare; velle quid veri sit scire, ut ex eo utram spem sequatur consilium capiat. [6] Romani, cum serio legationes audire coepisset redituros se ad eum dicentes esse, monito magis eo quam rogato ne fidem temere mutaret proficiscuntur. [7] Hieronymus legatos Carthaginem misit ad foedus ex societate cum Hannibale pacta faciendum. convenit ut, cum Romanos Sicilia expulissent—id autem brevi fore, si naves atque exercitum misissent—, Himera amnis, qui ferme mediam²⁹ dividit, finis regni Syracusani ac Punici imperii esset. [8] aliam deinde, inflatus adsentationibus eorum qui eum non Hieronis tantum sed Pyrrhi etiam regis, materni avi, iubebant meminisse, legationem misit, qua aecum censebat Sicilia sibi omni cedi, Italiae imperium proprium quaeri Carthaginiensi populo. [9] hanc levitatem ac [p. 194] iactationem animi neque mirabantur in iuvene furioso³⁰ neque arguebant, dummodo averterent eum ab Romanis.

7. sed omnia in eo praecipitia ad exitium fuerunt. nam cum praemissis Hippocrate atque Epicyde cum binis milibus armatorum ad temptandas urbes quae praesidiis tenebantur Romanis, [2] et ipse in Leontinos cum cetero omni exercitu—erant autem ad quindecim milia peditum equitumque—profectus erat,³¹ [3?] liberas aedis coniurati—et omnes forte militabant—imminentes viae angustae, qua descendere ad forum rex solebat, sumpserunt. [4] ibi cum instructi armatique ceteri transitum expectantes starent, uni ex eis—Dinomeni fuit nomen—, quia custos corporis erat partes datae sunt ut, cum adpropinquaret ianuae rex, per causam aliquam in angustiis sustineret ab tergo agmen. [5] ita ut convenerat factum est. tamquam laxaret elatum pedem ab stricto nodo, moratus turbam Dinomenes tantum intervalli fecit ut, cum in praetereuntem sine armatis regem impetus fieret, confoderetur aliquot prius vulneribus quam succurri posset. [6] clamore et tumultu audito in Dinomenem iam haud dubie obstantem tela coniciuntur, inter quae tamen duobus acceptis vulneribus evasit. [7] fuga satellitum, ut iacentem videre regem, facta est. interfectores pars in forum ad multitudinem laetam libertate, pars Syracusas pergunt ad praeoccupanda Adranodori regiorumque aliorum consilia. [8] incerto [p. 196] rerum statu Ap. Claudius bellum oriens ex propinquo³² cum cerneret, senatum litteris certiorem fecit Siciliam Carthaginiensi populo et Hannibali conciliari: [9] ipse adversus Syracusana consilia ad provinciae regnique fines omnia convertit praesidia.

[10] exitu anni eius Q. Fabius ex auctoritate senatus Puteolos, per bellum coeptum frequentari emporium, communiit praesidiumque inposuit. [11] inde Romam comitiorum causa veniens in eum quem primum diem comitialem habuit comitia edixit atque ex itinere praeter urbem in campum descendit. [12] eo die cum sors praerogativae Aniensi iuniorum exisset eaque T. Otacilium M. Aemilium Regillum consules diceret, tum Q. Fabius silentio facto tali oratione est usus:

8. “si aut pacem in Italia aut id bellum eumque hostem haberemus in quo neglegentiae laxior locus esset, qui vestris studiis, quae in campum ad mandandos quibus velitis honores adfertis, moram ullam offerret, is mihi parum meminisse videretur vestrae libertatis; [2] sed cum in hoc bello, in hoc hoste numquam ab ullo duce sine ingenti nostra clade erratum sit, eadem vos cura qua in aciem armati descenditis inire suffragium ad creandos consules decet et sibi sic quemque dicere: 'Hannibali imperatori parem consulem nomino.' [3] hoc anno [p. 198] ad Capuam Vibellio Taureae, Campano summo³³ equiti, provocanti summus Romanus eques Asellus Claudius est oppositus. [4] adversus Gallum quondam provocantem in ponte Anienis T. Manlium fidentem et animo et viribus misere maiores nostri. [5] eandem causam haud multis annis post fuisse non negaverim cur M. Valerio non diffideretur adversus similiter provocantem arma capienti Gallum ad certamen. [6] quem ad modum pedites equitesque optamus ut validiores, si minus, ut pares hosti habeamus, ita duci hostium parem imperatorem quaeramus. [7] cum qui est summus in civitate dux eum legerimus, tamen repente lectus, in annum creatus adversus veterem ac perpetuum imperatorem comparabitur, nullis neque temporis nec iuris inclusum angustiis quo minus ita omnia gerat administretque ut tempora postulabunt belli; [8] nobis autem in apparatu ipso ac tantum incohantibus res annus circumagitur. [9] quoniam quales viros creare vos consules deceat satis est dictum, restat ut pauca de eis in quos praerogativae favor inclinavit dicam. [10] M. Aemilius Regillus flamen est Quirinalis, quem neque mittere a sacris neque retinere possumus ut non deum aut belli deseramus curam. [11] T. Otacilius sororis meae filiam uxorem atque ex ea liberos habet; ceterum non ea vestra in me maioresque meos merita sunt ut non potiorem privatis necessitudinibus rem publicam habeam. [p. 200] [12] quilibet nautarum vectorumque tranquillo mari³⁴ gubernare potest; ubi saeva orta tempestas est ac turbato maria rapitur vento navis, tum viro et gubernatore opus est. [13] non tranquillo navigamus, sed iam aliquot procellis submersi paene sumus; itaque quis ad gubernacula sedeat summa cura providendum ac praecavendum vobis est. in minore te experti, T. Otacili, re sumus; haud sane cur ad maiora tibi fidamus documenti quicquam dedisti. [14] classem hoc anno, cui tu praefuisti, trium rerum causa paravimus, ut Africae oram popularetur, ut tuta nobis Italiae litora essent, ante omnia ne supplementum cum stipendio commeatuque ab Carthagine Hannibali transportaretur. [15] create consulem T. Otacilium, non dico si omnia haec, sed si aliquid eorum rei publicae praestitit. sin autem te classem obtinente,³⁵ ea³⁶ etiam velut pacato mari quibus non erat opus³⁷ Hannibali tuta atque integra ab domo venerunt, [16?] si ora Italiae infestior hoc anno quam Africae fuit, quid dicere potes cur te potissimum ducem Hannibali hosti opponamus?³⁸ [17] si consul esses, dictatorem dicendum exemplo maiorum nostrum censeremus, nec tu id indignari posses, aliquem in civitate Romana meliorem bello haberi quam te. magis nullius interest quam tua, T. Otacili, non imponi cervicibus tuis onus sub quo concidas. [18] ego magnopere oro³⁹ suadeoque,⁴⁰ eodem animo quo si [p. 202] stantibus vobis in acie armatis repente deligendi duo⁴¹ imperatores essent quorum ductu atque auspicio dimicaretis, [19?] hodie quoque consules creetis quibus sacramento liberi vestri dicant, ad quorum edictum conveniant, sub quorum tutela atque cura militent. [20] lacus Trasumennus et Cannae tristia ad recordationem exempla, sed ad praecavendas⁴² similes⁴³ clades⁴⁴ documento sunt. praeco, Aniensem iuniorum in suffragium revoca.”

9. cum T. Otacilius ferociter eum continuare consulatum velle vociferaretur atque obstreperet, lictores ad eum accedere consul iussit et, [2?] quia in urbem non inierat protinus in campum ex itinere profectus, admonuit cum securibus sibi fasces praeferri. [3] interim praerogativa suffragium init creatique in ea consules Q. Fabius Maximus quartum M. Marcellus tertium. eosdem consules ceterae centuriae sine variatione ulla dixerunt. [4] et praetor unus refectus Q. Fulvius Flaccus, novi alii creati, T. Otacilius Crassus iterum, Q. Fabius consulis filius, qui tum aedilis curulis erat, P. Cornelius Lentulus. [5] comitiis praetorum perfectis senatus consultum factum, ut Q. Fulvio extra ordinem urbana provincia esset isque potissimum consulibus ad bellum profectis urbi praeesset. [6] aquae magnae bis eo anno fuerunt [p. 204] Tiberisque agros inundavit cum magna strage⁴⁵ tectorum pecorumque et hominum pernicie. [7] quinto anno secundi Punici belli Q. Fabius⁴⁶ Maximus quartum M. Claudius Marcellus tertium consulatum ineuntes plus solito converterant in se civitatis animos; multis enim annis tale consulum par non fuerat. [8] referebant senes sic Maximum Rullum cum P. Decio ad bellum Gallicum, sic postea Papirium Carviliumque adversus Samnites Bruttiosque et Lucanum cum Tarentino populum consules declaratos. [9] absens Marcellus consul creatus, cum ad exercitum esset; praesenti Fabio atque ipso comitia habente consulatus continuatus. [10] tempus ac necessitas belli ac discrimen summae rerum faciebant ne quis aut in eam rem⁴⁷ exemplum exquireret aut suspectum cupiditatis imperii consulem haberet; [11] quin laudabant potius magnitudinem animi quod, cum summo imperatore esse opus rei publicae sciret seque eum haud dubie esse, minoris invidiam suam, si qua ex ea re oreretur, quam utilitatem rei publicae fecisset.

10. quo die magistratum inierunt consules, senatus [2?] in Capitolio est habitus decretumque omnium primum ut consules sortirentur conpararentve⁴⁸ inter se uter censoribus creandis comitia haberet, priusquam ad exercitum proficisceretur. [3] prorogatum [p. 206] deinde imperium omnibus qui ad exercitus erant⁴⁹ iussique in provinciis manere, Ti. Gracchus Luceriae, ubi cum volonum exercitu erat, C. Terentius Varro in agro Piceno, M. Pomponius in Gallico; [4] et praetores⁵⁰ prioris anni pro praetoribus, Q. Mucius obtineret Sardiniam, M. Valerius ad Brundisium orae maritimae, intentus adversus omnes motus 5 Philippi Macedonum regis, praeesset. P. Cornelio Lentulo praetori Sicilia decreta provincia, T. Otacilio classis eadem quam adversus Carthaginienses priore anno habuisset.

[6] prodigia eo anno multa nuntiata sunt, quae quo magis credebant simplices ac religiosi homines, eo plura nuntiabantur: Lanuvi in aede intus Sospitae Iunonis corvos nidum fecisse; [7] in Apulia palmam viridem arsisse; Mantuae stagnum effusum Mincio amni cruentum visum; et Calibus creta et Romae in foro bovario sanguine pluvisse; [8] et in vico Insteio fontem sub terra tanta vi aquarum fluxisse ut serias doliaque quae in eo loco erant provoluta velut impetus⁵¹ torrentis tulerit; [9] tacta de caelo atrium publicum in Capitolio, aedem in campo Volcani, Vacunae⁵² in Sabinis publicamque viam, murum ac portam Gabiis. [10] iam alia vulgata miracula erant: [p. 208] hastam Martis Praeneste sua sponte promotam;⁵³ bovem in Sicilia locutum; infantem in utero matris in Marrucinis “io triumphe” clamasse; ex muliere Spoleti virum factum; Hadriae aram in caelo speciesque hominum circum eam cum candida veste visas esse. [11] quin Romae quoque in ipsa urbe, secundum apum examen in foro visum—quod mirabile est, quia rarum—adfirmantes quidam legiones se armatas in Ianiculo videre concitaverunt civitatem ad arma, [12?] cum qui in Ianiculo essent negarent quemquam ibi praeter adsuetos collis eius cultores adparuisse. [13] haec prodigia hostiis maioribus procurata sunt ex haruspicum responso, et supplicatio omnibus deis quorum pulvinaria Romae essent indicta est.

11. perpetratis quae ad pacem deum pertinebant, de re publica belloque gerendo et quantum copiarum et ubi quaeque essent consules ad senatum rettulerunt. [2] duodeviginti legionibus bellum geri placuit: binas consules sibi sumere, binis Galliam Siciliamque ac Sardiniam obtineri; [3] duabus Q. Fabium praetorem Apuliae, duabus volonum Ti. Gracchum circa Luceriam praeesse; singulas C. Terentio proconsuli ad Picenum et M. Valerio ad classem circa Brundisium relinqui; [4] duas urbi praesidio esse. hic ut numerus legionum expleretur, sex novae legiones [p. 210] erant scribendae. [5] eas primo quoque tempore⁵⁴ consules scribere iussi et classem parare, ut cum eis navibus quae pro Calabriae litoribus in statione essent, centum quinquaginta longarum classis navium eo anno expleretur. [6] dilectu habito et centum navibus novis deductis Q. Fabius comitia censoribus creandis habuit; creati M. Atilius Regulus et P. Furius Philus.

cum increbresceret rumor bellum in Sicilia esse, T. Otacilius eo cum classe proficisci iussus est. [7] cum deessent nautae, consules ex senatus consulto edixerunt ut, qui L. Aemilio C. Flaminio censoribus milibus aeris quinquaginta ipse aut pater eius census fuisset usque ad centum milia, aut cui postea tanta res⁵⁵ esset facta, nautam unum cum sex mensum stipendio daret; qui supra centum milia usque ad trecenta milia, tris nautas cum stipendio annuo; [8] qui supra trecenta milia usque ad deciens aeris, quinque nautas; qui supra deciens, septem; senatores octo nautas cum annuo stipendio darent. [9] ex hoc edicto dati nautae, armati instructique ab dominis, cum triginta dierum coctis cibariis naves conscenderunt. tum primum est factum ut classis Romana sociis navalibus privata inpensa paratis conpleretur.

12. hic maior solito adparatus praecipue conterruit Campanos, ne ab obsidione Capuae bellum eius anni Romani inciperent. [2] itaque legatos ad Hannibalem oratum miserunt ut Capuam exercitum admoveret: ad eam oppugnandam novos exercitus [p. 212] scribi Romae, nec ullius urbis defectioni magis infensos⁵⁶ eorum animos esse. [3] id quia tam trepide nuntiabant, maturandum Hannibal ratus, ne praevenirent Romani, profectus Arpis ad Tifata in veteribus castris super Capuam consedit. [4] inde Numidis Hispanisque ad praesidium simul castrorum simul Capuae relictis cum cetero exercitu ad lacum Averni per speciem sacrificandi, re ipsa ut temptaret Puteolos quodque ibi praesidium erat, descendit. [5] Maximus, postquam Hannibalem Arpis profectum et regredi in Campaniam adlatum est, nec die nec nocte intermisso itinere ad exercitum redit, [6?] et Ti. Gracchum ab Luceria Beneventum copias admovere, Q. Fabium praetorem—is filius consulis erat—ad Luceriam Graccho succedere iubet.

[7] in Siciliam eodem tempore duo praetores profecti, P. Cornelius ad exercitum, T. Otacilius qui maritimae orae reique navali praeesset. [8] et ceteri in suas quisque provincias profecti, et quibus prorogatum imperium erat easdem quas priori anno regiones obtinuerunt.

13. ad Hannibalem, cum ad lacum Averni esset, quinque nobiles iuvenes ab Tarento venerunt, partim ad Trasumennum lacum, partim ad Cannas capti dimissique domos cum eadem comitate qua usus adversus omnes Romanorum socios Poenus fuerat. [2] ei memores beneficiorum eius perpulisse magnam partem se iuventutis Tarentinae referunt ut Hannibalis [p. 214] amicitiam ac societatem quam populi Romani⁵⁷ mallent, legatosque ab suis missos rogare Hannibalem ut exercitum propius Tarentum admoveat: [3] si signa eius, si castra conspecta a Tarento sint, haud ullam intercessuram moram quin in deditionem veniat⁵⁸ urbs; in potestate iuniorum plebem, in manu plebis rem Tarentinam esse. [4] Hannibal conlaudatos eos oneratosque ingentibus promissis domum ad coepta maturanda redire iubet: se in tempore adfuturum esse. hac cum spe dimissi Tarentini. [5] ipsum ingens cupido incesserat Tarenti potiundi. urbem esse videbat cum opulentam nobilemque, tum maritimam et in Macedoniam opportune versam, regemque Philippum hunc portum, si transiret in Italiam, quoniam⁵⁹ Brundisium Romani haberent, petiturum. [6] sacro inde perpetrate ad quod venerat et, dum ibi moratur, pervastato agro Cumano usque ad Miseni promunturium Puteolos repente agmen convertit ad opprimendum praesidium Romanum. [7] sex milia hominum erant et locus munimento quoque, non natura modo tutus. triduum ibi moratus Poenus ab omni parte temptato praesidio, deinde, ut nihil procedebat, ad populandum agrum Neapolitanum magis ira quam potiundae urbis spe processit.

[8] adventu eius in propinquum agrum mota Nolana est plebs, iam diu aversa ab Romanis et infesta senatui suo. itaque legati ad arcessendum Hannibalem cum haud dubio promisso tradendae urbis [p. 216] venerunt. [9] praevenit inceptum eorum Marcellus⁶⁰ consul a primoribus accitus. die uno Suessulam a Calibus, cum Volturnus amnis traicientem moratus esset, contenderat; [10] inde proxima nocte sex milia peditum, equites trecentos, qui⁶¹ praesidio senatui essent, Nolam intromisit. [11] et uti a consule omnia inpigre facta sunt ad praeoccupandam Nolam, ita Hannibal tempus terebat, bis iam ante nequiquam temptata re segnior ad credendum Nolanis factus.

14. isdem diebus et Q. Fabius consul ad Casilinum temptandum, quod praesidio Punico tenebatur, venit et ad Beneventum velut ex composito parte altera Hanno ex Bruttiis cum magna peditum equitumque manu, altera Ti. Gracchus ab Luceria accessit. [2] qui primo oppidum intravit, deinde, ut Hannonem. tria milia ferme ab urbe ad Calorem fluvium castra posuisse et inde agrum populari audivit, et ipse egressus moenibus mille ferme passus ab hoste castra locat. [3] ibi contionem militum habuit. legiones magna ex parte volonum habebat, qui iam alterum annum libertatem tacite mereri quam postulare palam maluerant. senserat tamen hibernis egrediens murmur in agmine esse quaerentium, en umquam liberi militaturi essent, [4] scripseratque senatui non tam quid desiderarent quam quid meruissent: bona fortique opera eorum se ad eam diem [p. 218] usum, neque ad exemplum iusti militis quicquam eis⁶² praeter libertatem deesse. [5] de eo permissum ipsi erat faceret quod e re publica duceret esse. itaque priusquam cum hoste manum consereret, pronuntiat tempus venisse eis libertatis quam diu sperassent potiundae; [6] postero die signis conlatis dimicaturum puro ac patenti campo, ubi sine ullo insidiarum metu vera virtute geri res posset. [7] qui caput hostis rettulisset, eum se extemplo liberum iussurum esse; qui loco cessisset, in eum servili supplicio animadversurum; suam cuique fortunam in manu esse. [8] Libertatis auctorem eis non se fore solum, sed consulem M. Marcellum, sed universos patres, quos consultos ab se de libertate eorum sibi permisisse. [9] litteras inde consulis ac senatus consultum recitavit; ad quae clamor cum ingenti adsensu est sublatus. pugnam poscebant signumque ut daret extemplo ferociter instabant. [10] Gracchus proelio in posterum diem pronuntiato contionem dimisit. milites laeti, praecipue quibus merces navatae in unum diem operae libertas futura erat, armis expediendis diei⁶³ relicum consumunt.

15. postero die ubi signa coeperunt canere, primi omnium parati instructique ad praetorium conveniunt. sole orto Gracchus in aciem copias educit; nec hostes moram dimicandi fecerunt. [2] decem⁶⁴ septem milia peditum erant, maxima ex parte Bruttii ac Lucani, equites mille ducenti, inter quos pauci admodum Italici, ceteri Numidae fere [p. 220] omnes Maurique. [3] pugnatum est et acriter et diu;⁶⁵ quattuor horis neutro inclinata est pugna. nec alia magis Romanum impediebat res quam capita hostium pretia libertatis facta; [4] nam ut quisque hostem inpigre occiderat, primum capite aegre inter turbam tumultumque abscidendo terebat tempus; deinde occupata dextra tenendo caput fortissimus quisque pugnator esse desierat, segnibus ac timidis tradita pugna erat. [5] quod ubi tribuni militum Graccho nuntiaverunt, neminem stantem iam vulnerari hostem, carnificari iacentes, et in dextris militum pro gladiis humana capita esse, signum dari propere iussit, proicerent capita invaderentque hostem: [6] claram satis et insignem virtutem esse nec dubiam libertatem futuram strenuis viris. tum redintegrata pugna est, et eques etiam in hostes emissus. [7] quibus cum inpigre Numidae occurrissent,⁶⁶ nec segnior equitum quam peditum pugna esset, iterum in dubium adducta res. cum utrimque duces, Romanus Bruttium Lucanumque totiens a maioribus suis victos subactosque, Poenus mancipia Romana et ex ergastulo militem verbis obtereret, [8?] postremo pronuntiat Gracchus esse nihil quod de libertate sperarent, nisi eo die fusi fugatique hostes essent. 16. ea demum vox ita animos accendit ut renovato clamore, velut alii repente facti, tanta vi se in hostem [p. 222] intulerint ut sustineri ultra non possent. [2] primo⁶⁷ antesignani Poenorum, dein signa perturbata, postremo tota inpulsa acies; inde haud dubie terga data, ruuntque fugientes in castra adeo pavidi trepidique ut ne in portis quidem aut vallo quisquam restiterit, ac prope continenti agmine Romani insecuti novum de integro proelium inclusi hostium vallo ediderint. [3] ibi sicut pugna inpeditior in angustiis, ita caedes atrocior fuit. et adiuvere captivi, qui rapto inter tumultum ferro conglobati et ab tergo ceciderunt Poenos et fugam impedierunt. [4] itaque minus duo milia hominum ex tanto exercitu, et ea maior pars equitum, cum ipso duce effugerunt; alii omnes caesi aut capti; capta et signa duodequadraginta. ex victoribus duo milia ferme cecidere. [5] praeda omnis praeterquam hominum captorum militi concessa est; et pecus exceptum est quod intra dies triginta domini cognovissent.

[6] cum praeda onusti in castra redissent, quattuor milia ferme volonum militum, quae pugnaverant segnius nec in castra inruperant simul, metu poenae collem haud procul castris ceperunt. [7] postero die per tribunos militum inde deducti contione militum advocata a Graccho superveniunt. [8] ubi cum proconsul veteres milites primum, prout cuiusque virtus atque opera in ea pugna fuerat, militaribus donis donasset, [9] tune quod ad volones attineret, omnes ait [p. 224] malle laudatos a se, dignos indignosque, quam⁶⁸ quemquam eo die castigatum esse. quod bonum faustum felixque rei publicae ipsisque esset, omnes eos liberos esse iubere. [10] ad quam vocem cum clamor ingenti alacritate sublatus esset, ac nunc complexi inter se gratulantesque, nunc manus ad caelum tollentes bona omnia populo Romano Gracchoque ipsi precarentur, [11?] tum Gracchus “priusquam omnes iure libertatis aequassem” inquit, “neminem nota strenui aut ignavi militis notasse volui; [12] nunc exsoluta iam fide publica, ne discrimen omne virtutis ignaviaeque pereat, nomina eorum qui detractatae pugnae memores secessionem paulo ante fecerunt referri ad me iubebo, citatosque singulos iure iurando adigam, nisi quibus⁶⁹ morbus causa erit, [13] non aliter quam stantes cibum potionemque, quoad stipendia facient, capturos esse. hanc multam ita aequo animo feretis, si reputabitis nulla ignaviae nota leviore vos designari potuisse.” [14] signum deinde colligendi vasa dedit; militesque praedam portantes agentesque per lasciviam ac iocum ita ludibundi Beneventum [15?] rediere ut ab epulis per celebrem festumque diem actis, non ex acie reverti viderentur. [16] beneventani omnes turba effusa cum obviam ad portas exissent, complecti milites, gratulari, vocare in hospitium. [17] adparata convivia omnibus in propatulo aedium [p. 226] fuerant; ad ea invitabant Gracchumque orabant ut⁷⁰ epulari permitteret militibus; et Gracchus ita permisit, si⁷¹ in publico epularentur omnes ante suas quisque fores. [18] prolata omnia. pilleati aut lana alba velatis capitibus volones epulati sunt, alii accubantes, alii stantes, qui simul ministrabant vescebanturque. [19] digna res visa ut simulacrum celebrati eius diei Gracchus, postquam Romam rediit, pingi iuberet in aede Libertatis quam pater eius in Aventino ex multaticia pecunia faciendam curavit dedicavitque.

17. dum haec ad Beneventum geruntur, Hannibal depopulatus agrum Neapolitanum ad Nolam castra movet. [2] quem ubi adventare consul sensit, Pomponio propraetore cum eo exercitu qui super Suessulam in castris erat accito ire obviam hosti parat nec moram dimicandi facere. [3] C. Claudium Neronem cum robore equitum silentio noctis per aversam maxime ab hoste portam emittit circumvectumque occulte subsequi sensim agmen hostium iubet et, cum coortum proelium videret, ab tergo se obicere. [4] id errore viarum an exiguitate temporis Nero exsequi non potuerit incertum est. [5] absente eo cum proelium commissum esset, superior quidem haud dubie Romanus erat; sed quia equites non adfuere in [p. 228] tempore, ratio compositae rei turbata est. non⁷² ausus insequi cedentes Marcellus vincentibus suis signum receptui dedit. [6] plus tamen duo milia hostium eo die caesa traduntur, Romani minus quadringenti. [7] solis fere occasu Nero diem noctemque nequiquam fatigatis equis hominibusque, ne viso quidem hoste rediens, adeo graviter est ab consule increpitus ut per eum stetisse diceret⁷³ quo minus accepta ad Cannas redderetur hosti clades. [8] postero die Romanus in aciem descendit, Poenus, tacita etiam confessione victus castris se tenuit. tertio die silentio noctis omissa spe Nolae potiundae, rei numquam prospere temptatae, Tarentum ad certiorem spem proditionis proficiscitur.

18. nec minore animo res Romana domi quam militia gerebatur. [2] censores, vacui ab operum locandorum cura propter inopiam aerarii, ad mores hominum regendos animum adverterunt castigandaque vitia quae, velut diutinis morbis aegra corpora ex sese gignunt, eo⁷⁴ nata bello erant. [3] primum eos citaverunt qui post Cannensem pugnam rem publicam deseruisse⁷⁵ dicebantur. princeps eorum M. Caecilius Metellus quaestor tum forte erat. [4] iusso deinde eo ceterisque eiusdem noxae reis causam [p. 230] dicere, cum purgari nequissent, pronuntiarunt verba⁷⁶ orationemque eos adversus rem publicam habuisse, quo coniuratio deserendae Italiae causa fieret. [5] secundum eos citati nimis callidi exsolvendi iuris iurandi interpretes, qui captivorum ex itinere regressi clam in castra Hannibalis solutum quod iuraverunt redituros rebantur. [6] his superioribusque illis equi adempti qui publicum equom habebant, tribuque moti aerarii omnes facti. [7] neque senatu modo aut equestri ordine regendo cura se censorum tenuit; nomina omnium ex iuniorum tabulis excerpserunt qui quadriennio non militassent, quibus neque vacatio iusta militiae neque morbus causa fuisset. [8] et ea supra duo milia nominum⁷⁷ in aerarios relata tribuque omnes moti; [9] additumque tam truci censoriae notae triste senatus consultum, ut ei omnes quos censores notassent pedibus mererent mitterenturque in Siciliam ad Cannensis exercitus reliquias, cui militum generi non prius quam pulsus Italia hostis esset finitum stipendiorum tempus erat.

[10] cum censores ob inopiam aerarii se iam locationibus abstinerent aedium sacrarum tuendarum curuliumque equorum praebendorum ac similium his [p. 232] [11?] rerum, convenire⁷⁸ ad eos frequentes qui hastae⁷⁹ huius generis adsueverant, hortarique⁸⁰ censores ut omnia per inde agerent locarent ac si pecunia in aerario esset: neminem nisi bello confecto pecuniam ab aerario petiturum esse. [12] convenere deinde domini eorum quos Ti. Sempronius ad Beneventum manu emiserat arcessitosque se ab triumviris mensariis esse dixerunt ut pretia servorum acciperent; ceterum non ante quam bello confecto accepturos esse. [13] cum haec inclinatio animorum plebis ad sustinendam inopiam aerarii fieret, pecuniae quoque pupillares primo, [14?] deinde viduarum coeptae conferri, nusquam eas tutius sanctiusque deponere credentibus qui deferebant quam in publica fide; inde si quid emptum paratumque pupillis ac viduis foret, a quaestore perscribebatur. [15] manavit ea privatorum benignitas ex urbe etiam in castra, ut non eques, non centurio stipendium acciperet, mercennariumque increpantes vocarent qui accepisset.

19. Q. Fabius consul ad Casilinum castra habebat, quod duum milium Campanorum et septingentorum militum Hannibalis tenebatur praesidio. [2] praeerat Statius Metius, missus ab Cn. Magio Atellano, qui eo anno medix tuticus erat, servitiaque [p. 234] et plebem promiscue armarat, ut castra Romana⁸¹ invaderet intento consule ad Casilinum oppugnandum. [3] nihil eorum Fabium fefellit. itaque Nolam ad collegam mittit: altero exercitu, dum Casilinum oppugnatur, opus esse qui Campanis opponatur; [4] vel ipse relicto Nolae praesidio modico veniret, vel, si eum Nola teneret necdum securae res ab Hannibale essent, se Ti. Gracchum proconsulem a Benevento acciturum. [5] hoc nuntio Marcellus duobus militum milibus Nolae in praesidio relictis cum cetero exercitu Casilinum venit, adventuque eius Campani iam moventes sese quieverunt. [6] ita ab duobus consulibus Casilinum oppugnari coepit. ubi cum multa succedentes temere moenibus Romani milites acciperent vulnera neque satis inceptu⁸² succederet, Fabius omittendam rem parvam ac iuxta magnis difficilem abscedendumque inde censebat, cum res maiores instarent; [7] Marcellus multa magnis ducibus sicut non adgredienda, ita semel adgressis non dimittenda esse dicendo, quia magna famae momenta in utramque partem fierent, tenuit ne inrito incepto abiretur. [8] vineae inde omniaque alia operum machinationumque genera cum admoverentur, Campanique Fabium orarent ut abire Capuam tuto liceret, [9?] paucis egressis Marcellus portam qua egrediebantur occupavit, caedesque promiscue omnium circa portam primo, deinde inruptione facta etiam in urbe [p. 236] fieri coepta est. [10] quinquaginta fere primo egressi⁸³ Campanorum, cum ad Fabium confugissent, praesidio eius Capuam pervenerunt. Casilinum inter conloquia cunctationemque petentium fidem per occasionem captum est, [11] captivique Campanorum quive⁸⁴ Hannibalis militum erant Romam missi atque ibi in carcere inclusi sunt; oppidanorum turba per finitimos populos in custodiam divisa.

20. quibus diebus a Casilino re bene gesta recessum est, eis Gracchus in Lucanis aliquot cohortes in ea regione conscriptas cum praefecto socium in agros hostium praedatum misit. [2] eos effuse palatos Hanno adortus haud multo minorem quam ad Beneventum acceperat reddidit hosti cladem atque in Bruttios raptim, ne Gracchus adsequeretur, concessit. [3] consules Marcellus retro unde venerat Nolam rediit, Fabius in Samnites ad populandos agros recipiendasque armis quae defecerant urbes processit. [4] caudinus Samnis gravius devastatus: perusti late agri, praedae pecudum hominumque actae; [5] oppida vi capta Conpulteria, Telesia, Compsa inde, Fugifulae et Orbitanium ex Lucanis, Blanda et Apulorum Aecae oppugnatae. [6] milia hostium in his urbibus viginti quinque capta aut occisa, et recepti perfugae trecenti septuaginta; quos cum Romam misisset consul, virgis in comitio caesi omnes ac de saxo [p. 238] deiecti. [7] haec a Q. Fabio intra paucos dies gesta.⁸⁵ Marcellum ab gerundis rebus valetudo adversa Nolae tenuit. [8] et a praetore Q. Fabio, cui circa Luceriam provincia erat, Acuca oppidum per eos dies vi captum stativaque ad Ardoneas communita.

[9] dum haec in aliis⁸⁶ locis ab Romanis geruntur, iam Tarentum pervenerat Hannibal cum maxima omnium quacumque ierat clade; [10] in Tarentino demum agro pacatum incedere agmen coepit. nihil ibi violatum neque usquam via excessum est; apparebatque non id modestia militum sed ducis iussu⁸⁷ ad conciliandos animos Tarentinorum fieri. [11] ceterum cum prope moenibus successisset,⁸⁸ nullo ad conspectum primum agminis, ut rebatur, motu facto castra ab urbe ferme passus mille locat. [12] Tarenti triduo ante quam Hannibal ad moenia accederet a M. Valerio propraetore, qui classi ad Brundisium [13?] praeerat, missus M. Livius impigre⁸⁹ conscripta iuventute dispositisque ad omnes portas circaque muros qua res postulabat stationibus die ac nocte iuxta intentus neque hostibus neque dubiis sociis loci quicquam praebuit ad temptandum.⁹⁰ [14] diebus aliquot frustra ibi absumptis Hannibal, cum eorum nemo qui ad lacum Averni se⁹¹ adissent aut ipsi venirent aut nuntium litterasve mitterent, vana promissa se temere secutum cernens castra inde [p. 240] movit, [15?] tum quoque intacto agro Tarentino,⁹² quamquam simulata lenias nihildum profuerat, tamen spe labefactandae fidei haud absistens. Salapiam ut venit, frumentum ex agris Metapontino atque Heracleensi—iam enim aestas exacta erat et hibernis placebat locus—conportat. [16] praedatum inde Numidae Maurique per Sallentinum agrum proximosque Apuliae saltus dimissi; unde ceterae praedae haud multum, equorum greges maxime abacti, e quibus ad quattuor milia domanda equitibus divisa.

21. Romani, cum bellum nequaquam contemnendum in Sicilia oreretur morsque tyranni duces magis inpigros dedisset Syracusanis quam causam aut animos mutasset, M. Marcello alteri consulum eam provinciam decernunt. [2] secundum Hieronymi caedem primo tumultuatum in Leontinis apud milites fuerat vociferatumque ferociter parentandum regi sanguine coniuratorum esse. [3] deinde libertatis restitutae dulce auditu nomen crebro usurpatum et spes⁹³ facta ex pecunia regia largitionis militiaeque fungendae potioribus ducibus et relata tyranni foeda scelera foedioresque libidines adeo mutavere animos ut insepultum iacere corpus paulo ante desiderati regis paterentur. [4] cum ceteri ex coniuratis ad exercitum obtinendum remansissent, Theodotus et Sosis regiis equis quanto maximo [p. 242] cursu poterant, ut ignaros omnium regios⁹⁴ opprimerent, Syracusas contendunt. [5] ceterum praevenerat non fama solum, qua nihil in talibus rebus est celerius, sed nuntius etiam ex regiis servis. [6] itaque Adranodorus et Insulam et arcem et alia quae poterat quaeque opportuna erant praesidiis firmarat. [7] Hexapylo Theodotus ac Sosis post solis occasum iam obscura luce invecti, cum cruentam regiam vestem atque insigne capitis ostentarent, travecti per Tycham simul ad libertatem simul ad arma vocantes, in Achradinam convenire iubent. [8] multitudo pars procurrit in vias, pars in vestibulis stat, pars ex tectis fenestrisque prospectant et quid rei sit rogitant. [9] omnia luminibus conlucent strepituque vario conplentur. armati locis patentibus congregantur; inermes ex Olympii iovis templo spolia Gallorum Illyriorumque, dono data Hieroni a populo Romano fixaque ab eo, [10?] detrahunt, precantes Iovem ut volens propitius praebeat sacra arma pro patria, pro deum delubris, pro libertate sese armantibus. [11] haec quoque multitudo stationibus per principes regionum urbis dispositis adiungitur. in Insula inter cetera Adranodorus praesidiis firmarat horrea publica. [12] locus saxo quadrato saeptus atque arcis in modum emunitus capitur ab iuventute quae praesidio eius [p. 244] loci adtributa erat mittuntque nuntios in⁹⁵ Achradinam horrea frumentumque in senatus potestate esse.

22. luce prima populus omnis, armatus inermisque, in Achradinam ad curiam convenit. ibi pro Concordiae ara, quae in eo sita loco erat, ex principibus unus nomine Polyaenus contionem et liberam et moderatam habuit. [2] servitutis formidines⁹⁶ indignitatesque homines expertos adversus notum malum inritatos esse: discordia civilis quas inportet clades, audisse magis a patribus Syracusanos quam ipsos vidisse. [3] arma quod inpigre ceperint, laudare; magis laudaturum, si non utantur nisi ultima necessitate coacti. [4] in praesentia legatos ad Adranodorum mitti placere qui denuntient ut in potestate senatus ac populi sit, portas Insulae aperiat, reddat praesidium. [5] si tutelam alieni regni suum regnum velit facere, eundem se censere multo acrius ab Adranodoro quam ab Hieronymo repeti libertatem. [6] ab hac contione legati missi sunt. senatus inde haberi coeptus est, quod sicut regnante Hierone manserat publicum consilium, ita post mortem eius ante eam diem nulla de re neque convocati neque consulti fuerant. [7] ut ventum ad Adranodorum est, ipsum [p. 246] quidem movebat et civium consensus et cum aliae⁹⁷ occupatae urbis partes, tum pars Insulae vel munitissima prodita atque alienata. [8] sed evocatum eum ab legatis Damarata uxor, filia Hieronis, inflata adhuc regiis animis ac muliebri spiritu, admonet saepe usurpatae Dionysi tyranni vocis, [9?] qua pedibus tractum, non insidentem equo relinquere tyrannidem dixerit debere. facile esse momento quo quis velit cedere possessione magnae fortunae; facere et parare eam difficile atque arduum esse. [10] spatium sumeret ad consultandum ab legatis; eo uteretur ad arcessendos ex Leontinis milites, quibus si pecuniam regiam pollicitus esset, omnia in potestate eius futura. [11] haec muliebria consilia Adranodorus neque tota aspernatus est neque extemplo accepit, tutiorem ad opes adfectandas ratus esse viam, si in praesentia tempori cessisset. [12] itaque legatos renuntiare iussit futurum se in senatus ac populi potestate.

postero die luce prima patefactis Insulae portis in forum Achradinae venit. [13] ibi in aram Concordiae, ex qua pridie Polyaenus contionatus erat, escendit orationemque eam orsus est qua primum cunctationis suae veniam petivit: [14] se enim clausas habuisse portas, non separantem suas res a publicis, sed strictis semel gladiis timentem qui finis caedibus esset futurus, utrum, quod satis libertati foret, contenti nece tyranni essent, an quicumque aut [p. 248] propinquitate aut adfinitate aut aliquis ministeriis⁹⁸ regiam contigissent alienae culpae rei trucidarentur. [15] postquam animadverterit eos qui liberassent patriam servare etiam liberatam velle atque undique consuli in medium, non dubitasse quin et corpus suum et cetera omnia quae suae fidei tutelaeque essent, quoniam eum qui mandasset suus furor absumpsisset, patriae restitueret. [16] conversus deinde ad interfectores tyranni ac nomine appellans Theodotum ac Sosin, “facinus” inquit “memorabile fecistis; [16] sed mihi credite, incohata vestra gloria, nondum perfecta est periculumque ingens manet, nisi paci et concordiae consulitis, ne libera efferatur res publica.”

23. post hanc orationem claves portarum pecuniaeque regiae ante pedes eorum posuit. atque illo quidem die dimissi ex contione laeti circa fana omnia deum supplicaverunt cum coniugibus ac liberis; postero die comitia praetoribus creandis habita. [2] creatus in primis Adranodorus, ceteri magna ex parte interfectores tyranni; duos etiam absentes, Sopatrum ac Dinomenen, fecerunt. [3] qui auditis⁹⁹ quae Syracusis acta erant pecuniam regiam quae in Leontinis erat Syracusas devectam quaestoribus ad id ipsum creatis tradiderunt. [4] et ea quae in Insula erat Achradinam tralata est; murique ea pars quae ab cetera urbe nimis firmo munimento intersaepiebat Insulam consensu omnium deiecta est. secutae [p. 250] et ceterae res hanc inclinationem animorum ad¹⁰⁰ libertatem.¹⁰¹

[5] Hippocrates atque Epicydes audita morte tyranni, quam Hippocrates etiam nuntio interfecto celare voluerat, deserti a militibus, quia id tutissimum ex praesentibus videbatur, Syracusas rediere. [6] ubi ne suspecti obversarentur tamquam novandi res aliquam occasionem quaerentes, praetores primum, dein per eos senatum adeunt. [7] ab Hannibale se missos praedicant ad Hieronymum tamquam amicum ac socium paruisse imperio eius cuius imperator suus voluerit. [8] velle ad Hannibalem redire; ceterum, cum iter tutum non sit vagantibus passim per totam Siciliam Romanis, petere ut praesidii dent aliquid quo Locros in Italiam perducantur; gratiam magnam eos parva opera apud Hannibalem inituros. [9] facile res impetrata; abire enim duces regios cum peritos militiae, tum egentes eosdem atque audaces cupiebant; sed quod volebant non quam maturato opus erat naviter expediebant. [10] interim iuvenes militares et adsueti militibus, nunc apud eos ipsos, nunc apud transfugas, quorum maxima pars ex navalibus sociis Romanorum erat, nunc etiam apud infimae plebis homines crimina serebant in senatum optimatesque: [11] illud¹⁰² moliri clam eos atque struere ut Syracusae per speciem reconciliatae societatis in [p. 252] dicione Romanorum sint, dein factio ac pauci auctores¹⁰³ foederis renovati dominentur.

24. his audiendis credendisque opportuna multitudo maior in dies Syracusas confluebat, nec Epicydi solum spem novandarum rerum, sed Adranodoro etiam praebebat. [2] qui fessus tandem uxoris vocibus monentis nunc illud esse tempus occupandi res, dum turbata omnia nova atque incondita libertate essent, dum regiis stipendiis pastus obversaretur miles, dum ab Hannibale missi duces adsueti militibus iuvare possent incepta, cum Themisto, cui Gelonis filia nupta erat, rem consociatam paucos post dies Aristoni cuidam tragico actori, cui et alia arcana committere adsuerat, incaute aperit. [3] huic et genus et fortuna honesta erant, nec ars, quia nihil tale apud Graecos pudori est, ea deformabat. itaque fidem potiorem¹⁰⁴ ratus quam patriae debebat, indicium ad praetores defert. [4] qui ubi rem haud vanam esse certis indiciis conpererunt, consultis senioribus et¹⁰⁵ auctoritate eorum praesidio ad fores posito ingressos curiam Themistum atque Adranodorum interfecerunt. [5] et cum tumultus ab re in speciem atrociore causam aliis ignorantibus ortus esset, silentio tandem facto indicem in curiam introduxerunt. [6] qui cum ordine omnia edocuisset: principium coniurationis factum ab Harmoniae Gelonis filiae nuptiis, quibus Themisto iuncta esset; [7] afrorum Hispanorumque auxiliares instructos ad caedem praetorum [p. 254] principumque aliorum, bonaque eorum praedae futura¹⁰⁶ interfectoribus pronuntiatum; [8] iam mercennariorum manum, adsuetam imperiis Adranodori, paratam fuisse ad Insulam rursus occupandam; singula deinde quae per quosque agerentur, totamque viris armisque instructam coniurationem ante oculos posuit. et senatui quidem tam iure caesi quam Hieronymus videbantur: [9] ante curiam variae atque incertae rerum multitudinis clamor erat. quam ferociter minitantem in vestibulo curiae corpora coniuratorum eo metu compresserunt ut silentes integram plebem in contionem sequerentur. [10] sopatro mandatum ab senatu et a collegis ut verba faceret.

25. is, tamquam reos ageret, ab¹⁰⁷ ante acta vita orsus, quaecumque post Hieronis mortem sceleste atque impie facta essent, Adranodorum ac Themistum arguit fecisse: [2] quid enim sua sponte¹⁰⁸ Hieronymum, puerum ac vixdum pubescentem facere potuisse? tutores ac magistros eius sub aliena invidia regnasse; itaque aut ante Hieronymum aut certe cum Hieronymo perire eos debuisse. [3] at illos debitos iam morti destinatosque, alia nova scelera post mortem tyranni molitos, palam primo, cum clausis Adranodorus Insulae portis hereditatem regni creverit et quae procurator tenuerat pro domino possederit; [4] proditus deinde ab eis qui in Insula [p. 256] erant, circumsessus ab universa civitate quae Achradinam tenuerit, nequiquam palam atque aperte petitum regnum clam et dolo adfectare conatus sit, [5?] et ne beneficio quidem atque honore potuerit vinci, cum inter liberatores patriae insidiator ipse libertatis creatus esset praetor. [6] sed animos eis regios regias coniuges fecisse, alteri Hieronis, alteri Gelonis filias nuptas. [7] sub hanc vocem ex omnibus partibus contionis clamor oritur nullam earum vivere debere nec quemquam superesse tyrannorum stirpis. [8] ea natura multitudinis est: aut servit humiliter aut superbe dominatur; libertatem, quae media est, nec suscipere¹⁰⁹ modice nec habere sciunt; [9] et non ferme desunt irarum indulgentes ministri, qui avidos atque intemperantes suppliciorum animos ad sanguinem et caedes inritent; [10] sicut tum extemplo praetores rogationem promulgarunt, acceptaque paene prius quam promulgata est, ut omnes regiae stirpis interficerentur; missique a praetoribus Damaratam Hieronis et Harmoniam Gelonis filiam, coniuges Adranodori et Themisti, interfecerunt.

26. heraclia erat filia Hieronis, uxor Zoippi, qui legatus ab Hieronymo ad regem Ptolomaeum missus voluntarium consciverat exilium. [2] ea cum ad se quoque veniri¹¹⁰ praescisset, in sacrarium ad penates confugit cum duabus filiis¹¹¹ virginibus, resolutis crinibus miserabilique alio habitu, [3?] et ad ea [p. 258] addidit preces, nunc per deos, nunc¹¹² per memoriam Hieronis patris Gelonisque fratris, ne se innoxiam invidia Hieronymi conflagrare sinerent: [4] nihil se ex regno illius praeter exilium viri habere; neque fortunam suam eandem vivo Hieronymo fuisse quam sororis, neque interfecto eo causam eandem esse. [5] quid quod si Adranodoro consilia processissent, illa cum viro fuerit regnatura, sibi cum ceteris serviendum? [6] si quis Zoippo nuntiet interfectum Hieronymum ac liberatas Syracusas, cui dubium esse quin extemplo conscensurus sit navem atque in patriam rediturus? [7] quantum spes hominum falli! in liberata patria coniugem eius ac liberos de vita dimicare, quid obstantes libertati aut legibus? [8] quod ab se cuiquam periculum, a sola ac prope vidua et puellis in orbitate degentibus esse? at enim periculi quidem nihil ab se timeri, invisam tamen stirpem regiam esse. [9] ablegarent ergo procul ab Syracusis Siciliaque et asportari Alexandriam iuberent, ad virum uxorem, ad patrem filias. [10] aversis auribus animisque cum conclamassent¹¹³ ne tempus tereretur¹¹⁴ ferrum quosdam expedientes cernebat; [11] tum omissis pro se precibus, puellis ut saltem parcerent orare institit, a qua aetate etiam hostes iratos abstinere; ne tyrannos ulciscendo quae odissent scelera ipsi imitarentur. [12] inter haec abstractam a penetralibus iugulant; in virgines [p. 260] deinde respersas matris cruore impetum faciunt.¹¹⁵ quae alienata mente simul luctu metuque velut captae furore eo cursu se ex sacrario proripuerunt ut, si effugium patuisset in publicum, impleturae urbem tumultu fuerint. [13] tum quoque haud magno aedium spatio inter medios tot armatos aliquotiens integro corpore evaserunt tenentibusque, cum tot ac tam validae eluctandae manus essent, sese eripuerunt. [14] tandem vulneribus confectae, cum omnia replessent sanguine, exanimes corruerunt. caedemque per se miserabilem miserabiliorem casus fecit, quod paulo post nuntius venit, mutatis repente ad misericordiam animis, ne interficerentur. [15] ira deinde ex misericordia orta, quod adeo festinatum ad¹¹⁶ supplicium neque locus paenitendi aut regressus ab ira relictus esset. [16] itaque fremere multitudo et in locum Adranodori ac Themisti—nam ambo praetores fuerant—comitia poscere, quae nequaquam ex sententia praetorum futura essent.

27. statutus est comitiis dies; quo necopinantibus omnibus unus ex ultima turba Epicyden nominavit, tum inde alius Hippocratem; crebriores deinde hae voces et cum haud dubio adsensu multitudinis esse. [2] et erat confusa contio non populari modo sed militari quoque turba, magna ex parte etiam perfugis, qui omnia novare cupiebant, permixtis. [3] praetores dissimulare primo et trahenda sed morae¹¹⁷ esse¹¹⁸ ; postremo, victi consensu et [p. 262] seditionem metuentes, pronuntiant eos praetores. [4] nec illi primo statim creati nudare quid vellent, quamquam aegre ferebant et de indutiis dierum decem legatos isse ad Appium Claudium et inpetratis eis alios qui de foedere antique renovando agerent missos. [5] ad Murgantiam tum classem navium centum Romanus habebat, quonam evaderent motus ex caedibus tyrannorum orti Syracusis quove eos ageret nova atque insolita libertas opperiens. [6] per eosdem dies cum ad Marcellum venientem in Siciliam legati Syracusani missi ab Appio essent, auditis condicionibus pacis Marcellus, posse rem convenire ratus, et ipse legatos Syracusas qui coram cum praetoribus de renovando foedere agerent misit. [7] et iam ibi nequaquam eadem quies ac tranquillitas erat. postquam Punicam classem accessisse Pachynum adlatum est, dempto timore Hippocrates et Epicydes nunc apud mercennarios milites, nunc apud transfugas prodi Romano Syracusas criminabantur. [8] ut vero Appius naves ad ostium portus, quo¹¹⁹ aliae¹²⁰ partis hominibus animus accederet, in statione habere coepit, ingens in speciem criminibus vanis accesserat fides; [9] ac primo etiam tumultuose decurrerat multitudo ad prohibendos, si in terram egrederentur.

[p. 264] 28. in hac turbatione rerum in contionem¹²¹ vocari placuit. ubi cum alii alio tenderent nec procul seditione res esset, Apollonides, principum unus, orationem salutarem ut in tali tempore habuit: [2] nec spem salutis nec perniciem propiorem umquam civitati ulli fuisse. [3] si enim uno animo omnes vel ad Romanos vel ad Carthaginienses inclinent, nullius civitatis statum fortunatiorem ac beatiorem fore; [4] si alii alio trahant res, non inter Poenos Romanosque bellum atrocius fore quam inter ipsos Syracusanos, cum intra eosdem muros pars utraque suos exercitus, sua arma, suos. habitura sit duces. [5] itaque ut idem omnes sentiant summa vi agendum esse. utra societas sit utilior, eam longe minorem ac levioris momenti consultationem esse; [6] sed tamen Hieronis potius quam. Hieronymi auctoritatem sequendam in sociis legendis, vel quinquaginta annis feliciter expertam amicitiam nunc incognitae, quondam infideli praeferendam. [7] esse etiam momenti aliquid ad consilium quod Carthaginiensibus ita pax negari possit, ut non utique in praesentia bellum cum eis geratur: cum Romanis extemplo aut pacem aut bellum habendum. [8] quo minus cupiditatis ac studii visa est oratio habere, eo plus auctoritatis habuit. adiectum. est praetoribus, ac' delectis -senatorum militare- etiam consilium; iussi et duces ordinum praefectique auxiliorum simul consulere. [9] cum saepe acta res esset magnis certaminibus, postremo, quia [p. 266] belli cum Romanis gerendi ratio nulla apparebat,¹²² pacem fieri placuit mittique legatos ad rem cum eis¹²³ confirmandam.

29. dies haud ita multi intercesserunt, cum ex Leontinis legati praesidium finibus suis orantes venerunt; quae legatio peropportuna visa ad multitudinem inconditam ac tumultuosam exonerandam ducesque eius ablegandos. [2] Hippocrates praetor ducere eo transfugas iussus; secuti multi ex mercennariis auxiliis quattuor milia armatorum effecerunt. [3] et mittentibus et missis ea laeta expeditio fuit; nam et illis, quod iam diu cupiebant, novandi res occasio data est, et hi sentinam quandam urbis rati exhaustam laetabantur. ceterum levaverunt modo in praesentia velut corpus aegrum, quo mox in graviorem morbum recideret. [4] Hippocrates enim finitima provinciae Romanae primo furtivis excursionibus vastare coepit; deinde, cum ad tuendos sociorum agros missum ab Appio praesidium esset, omnibus copiis impetum in oppositam stationem cum caede multorum fecit. [5] quae cum essent nuntiata Marcello, legatos extemplo Syracusas misit qui pacis fidem ruptam esse dicerent nec belli defuturam umquam causam, nisi Hippocrates atque Epicydes non ab Syracusis modo, sed tota procul Sicilia ablegarentur. [6] Epicydes, ne aut reus criminis absentis fratris praesens esset, aut deesset pro parte sua concitando bello, profectus et ipse in Leontinos, quia satis eos [p. 268] adversus populum Romanum concitatos cernebat,¹²⁴ avertere etiam ab Syracusanis coepit: [7] nam ita eos pacem pepigisse cum Romanis ut quicumque populi sub regibus fuissent¹²⁵ suae dicionis essent, nec iam libertate contentos esse nisi etiam regnent ac dominentur. [8] renuntiandum igitur eis esse Leontinos quoque aequom censere liberos¹²⁶ esse, vel quod in solo urbis suae tyrannus ceciderit, vel quod ibi primum conclamatum ad libertatem relictisque regiis ducibus Syracusas concursum sit.¹²⁷ [9] itaque aut eximendum id de foedere esse, aut legem eam foederis non accipiendam. [10] facile multitudini persuasum; legatisque Syracusanorum et de caede stationis Romanae querentibus et Hippocratem atque Epicydem abire seu Locros seu quo alio mallent, dummodo Sicilia cederent, iubentibus ferociter responsum est neque mandasse sese Syracusanis ut pacem pro se cum Romanis facerent, [11] neque teneri alienis foederibus. [12] haec ad Romanos Syracusani detulerunt, abnuentes Leontinos in sua potestate esse: itaque integro secum foedere bellum Romanos cum iis gesturos, neque sese defuturos ei bello, ita ut in potestatem redacti suae rursus dicionis essent, sicut pax convenisset.

30. Marcellus cum omni exercitu profectus in [p. 270] Leontinos, Appio quoque accito ut altera parte¹²⁸ adgrederetur, tanto ardore militum est usus ab ira inter condiciones pacis interfectae stationis ut primo impetu urbem expugnarent. [2] Hippocrates atque Epicydes, postquam capi muros refringique portas videre, in arcem sese cum paucis recepere; inde clam nocte Herbesum perfugiunt. [3] Syracusanis octo milium armatorum agmine profectis domo ad Mylan flumen nuntius occurrit captam urbem esse, cetera falsa mixta veris ferens: [4] caedem promiscuam militum atque oppidanorum factam, nec quicquam puberum arbitrari superesse; direptam urbem, bona locupletium donata. [5] ad nuntium tam atrocem constitit agmen, concitatisque omnibus duces—erant autem Sosis ac Dinomenes—quid agerent consultabant. [6] terroris speciem haud vanam mendacio praebuerant verberati ac securi percussi transfugae ad duo milia hominum; [7] ceterum Leontinorum militumque aliorum nemo post captam urbem violatus fuerat, suaque omnia eis, nisi quae primus tumultus captae urbis absumpserat, restituebantur. [8] nec ut Leontinos irent, proditos ad caedem commilitones querentes, perpelli potuere, nec ut eodem loco certiorem nuntium expectarent. [9] cum ad defectionem inclinatos animos cernerent praetores, sed eum motum haud diuturnum fore, si duces amentiae sublati essent, exercitum ducunt Megara, [10?] ipsi cum paucis equitibus [p. 272] Herbesum proficiscuntur spe territis omnibus per¹²⁹ proditionem urbis potiundae. [11] quod ubi frustra eis fuit inceptum, vi agendum rati postero die Megaris castra movent, ut Herbesum omnibus copiis oppugnarent. [12] Hippocrates et Epicydes non tam tutum prima specie quam unum spe undique abscisa consilium esse rati, ut se militibus permitterent et adsuetis magna ex parte sibi et tum fama caedis commilitonum accensis, obviam agmini procedunt. [13] prima forte signa sescentorum Cretensium erant, qui apud Hieronymum meruerant sub eis et Hannibalis beneficium habebant, capti ad Trasumennum inter Romanorum auxilia dimissique. [14] quos ubi ex signis armorumque habitu cognovere, Hippocrates atque Epicydes ramos oleae ac velamenta alia supplicum porrigentes orare ut reciperent sese, receptos tutarentur, neu proderent Syracusanis, a quibus ipsi mox trucidandi populo Romano dederentur. 31. enimvero conclamant bonum ut animum haberent; omnem se cum illis fortunam subituros. [2] inter hoc conloquium signa constiterant tenebaturque agmen, necdum quae morae causa foret pervenerat ad duces. postquam Hippocraten atque Epicyden adesse¹³⁰ pervasit rumor, fremitusque toto agmine erat haud dubie adprobantium adventum [p. 274] eorum, extemplo praetores citatis equis ad prima¹³¹ signa perrexerunt. [3] qui mos ille, quae licentia Cretensium esset rogitantes, conloquia serendi cum hoste iniussuque praetorum miscendi eos agmini suo, conprehendi inicique catenas iusserunt Hippocrati. [4] ad quam vocem tantus extemplo primum a Cretensibus clamor est ortus, deinde exceptus ab aliis, ut facile, si ultra tenderent, appareret eis timendum esse. [5] solliciti incertique rerum suarum Megara, unde profecti erant, referri signa iubent nuntiosque de statu praesenti Syracusas mittunt. [6] fraudem quoque Hippocrates addit inclinatis ad omnem suspicionem animis et Cretensium quibusdam ad itinera insidenda missis velut interceptas litteras quas ipse composuerat, reeitat: [7] “praetores Syracusani consuli Marcello.” secundum salutem, ut adsolet, scriptum erat recte eum atque ordine fecisse, quod in Leontinis nulli pepercisset. [8] sed omnium mercennariorum militum eandem esse causam, nec umquam Syracusas quieturas donec quicquam externorum auxiliorum aut in urbe aut in exercitu suo esset. [9] itaque daret operam ut eos qui cum suis praetoribus castra ad Megara haberent in suam potestatem redigeret ac supplicio eorum liberaret tandem Syracusas. [10] haec cum recitata essent, cum tanto clamore ad arma discursum est ut praetores inter tumultum pavidi abequitaverint Syracusas. [11] et ne fuga quidem eorum seditio conpressa est, impetusque in Syracusanos milites fiebant; nec ab ullo [p. 276] temperatum foret, ni Epicydes atque Hippocrates¹³² irae multitudinis obviam issent, [12] non a misericordia aut humane consilio, sed ne spem reditus praeciderent sibi et, cum ipsos simul milites fidos haberent simul obsides, [13] tum cognatos quoque eorum atque amicos tanto merito primum, dein pignore sibi conciliarent. [14] expertique quam vana aut levi aura mobile volgus esset, militem nancti ex eo numero qui in Leontinis circumsessi erant, subornant, ut Syracusas perferret nuntium convenientem eis quae ad Mylas false nuntiata erant, [15?] auctoremque se exhibendo ac velut visa quae dubia erant narrando concitaret iras hominum.

32. huic non apud volgum modo fides fuit, sed senatum quoque in curiam introductus movit. haud vani quidam homines palam ferre perbene detectam in Leontinis esse avaritiam et crudelitatem Romanorum. eadem, si intrassent Syracusas, aut foediora etiam, quo maius ibi avaritiae praemium esset, facturos fuisse. [2] itaque claudendas cuncti portas et custodiendam urbem censere. sed non ab iisdem omnes timere nec eosdem odisse: ad militare genus omne partemque magnam plebis invisum esse nomen Romanum; [3] praetores optimatiumque pauci, quamquam inflati vano nuntio erant, tamen ad propius praesentiusque malum cautiores esse. [4] et iam ad Hexapylum erant Hippocrates [p. 278] atque Epicydes, serebanturque conloquia per¹³³ propinquos popularium qui in exercitu erant, ut portas aperirent sinerentque communem patriam defendi ab impetu Romanorum. [5] iam unis foribus Hexapyli apertis coepti erant recipi, cum praetores intervenerunt. et primo imperio minisque, deinde auctoritate deterrendo, postremo, ut omnia vana erant, obliti maiestatis precibus agebant ne proderent patriam tyranni ante satellitibus et tum corruptoribus exercitus. [6] sed surdae ad ea omnia¹³⁴ aures concitatae multitudinis erant, nec minore intus vi quam foris portae effringebantur, effractisque omnibus toto Hexapylo agmen receptum est. [7] praetores in Achradinam cum iuventute popularium confugiunt. mercennarii milites perfugaeque et quidquid regiorum militum Syracusis erat agmen hostium augent. [8] ita Achradina quoque primo impetu capitur, praetorumque nisi qui inter tumultum effugerunt omnes interficiuntur. [9] nox caedibus finem fecit. postero die servi ad pilleum vocati et carcere vincti emissi; confusaque haec omnis multitudo Hippocraten atque Epicyden creant praetores; Syracusaeque, cum breve tempus libertas adfulsisset, in antiquam servitutem reciderant.

33. haec nuntiata cum essent Romanis, ex Leontinis mota sunt extemplo castra ad Syracusas. [p. 280] [2] et ab Appio legati per portum missi forte in¹³⁵ quinqueremi erant. praemissa quadriremis cum intrasset fauces portus, capitur; [3] legati aegre effugerunt. et iam non modo pacis sed ne belli quidem iura relicta erant, cum Romanus exercitus ad Olympium-Iovis id templum est—mille et quingentos passus ab urbe castra posuit. [4] inde quoque legatos praemitti placuit; quibus, ne intrarent urbem, extra portam Hippocrates atque Epicydes obviam cum suis processerunt. [5] Romanus orator non bellum se Syracusanis sed opem auxiliumque adferre ait, et eis qui ex media caede elapsi perfugerint ad se, et eis qui metu oppressi foediorem non exilio solum sed etiam morte servitutem patiantur; [6] nec caedem nefandam sociorum inultam Romanos passuros. itaque, si eis qui ad se perfugerint tutus in patriam reditus pateat,¹³⁶ caedis auctores dedantur, et libertas legesque Syracusanis restituantur, nihil armis opus esse; si ea non fiant, quicumque in mora sit bello persecuturos. [7] ad ea Epicydes, si qua ad se mandata haberent, responsum eis ait se daturos fuisse; cum in eorum ad quos venerint manu res Syracusana esset, tum reverterentur. [8] si bello lacesserent, ipsa re intellecturos nequaquam idem esse Syracusas ac [p. 282] Leontinos oppugnare. ita legatis relictis portas clausit.

¹³⁷ [9] inde terra marique simul coeptae oppugnari Syracusae, terra ab Hexapylo, mari ab Achradina, cuius murus fluctu adluitur. et quia, sicut Leontinos terrore ac primo impetu ceperant, non diffidebant vastam disiectamque spatio urbem parte aliqua se invasuros,omnem apparatum oppugnandarum urbium muris admoverunt. 34. et habuisset tanto impetu coepta res fortunam, nisi unus homo Syracusis ea tempestate fuisset. [2] Archimedes is erat, unicus spectator caeli siderumque, mirabilior tamen inventor ac machinator bellicorum tormentorum operumque quibus quicquid¹³⁸ hostes ingenti mole agerent ipse perlevi momento ludificaretur. [3] muros per inaequalis ductos¹³⁹ colles, pleraque alta et difficilia aditu, submissa quaedam et quae planis vallibus adiri possent, ut cuique aptum visum est loco, ita genere omni tormentorum instruxit. [4] Achradinae murum, qui, ut ante dictum est, mari adluitur, sexaginta¹⁴⁰ quinqueremibus Marcellus oppugnabat. [5] ex ceteris navibus sagittarii funditoresque et velites etiam, quorum telum ad remittendum inhabile imperitis est, vix quemquam sine vulnere consistere in muro patiebantur; [6] hi, quia spatio missilibus opus est, procul muro tenebant naves: iunctae aliae binae [p. 284] quinqueremes demptis interioribus remis, ut latus¹⁴¹ lateri adplicaretur, [7?] cum exteriore ordine remorum velut una navis agerentur, turres contabulatas machinamentaque alia quatiendis muris portabant. [8] adversus hunc navalem apparatum Archimedes variae magnitudinis tormenta in muris disposuit. in eas quae procul erant navis saxa ingenti pondere emittebat, propiores levioribus eoque magis crebris petebat telis; [9] postremo, ut sui volnere intacti tela in hostem ingererent, murum ab imo ad summum crebris cubitalibus fere cavis aperuit, per quae cava pars sagittis, pars scorpionibus modicis ex occulto petebant hostem. [10] quae¹⁴² propius¹⁴³ subibant naves, quo interiores ictibus tormentorum essent, in eas tollenone super murum eminente ferrea manus, firmae catenae inligata, cum iniecta prorae esset gravique libramento plumbi¹⁴⁴ recelleret ad solum, suspensa prora navem in puppim statuebat; [11] dein remissa subito velut ex muro cadentem navem cum ingenti trepidatione nautarum ita undae adfligebat¹⁴⁵ ut, etiamsi recta reciderat,¹⁴⁶ aliquantum aquae acciperet. [12] ita maritima oppugnatio est elusa omnisque spes eo¹⁴⁷ versa ut totis viribus terra adgrederentur. [p. 286] [13] sed ea quoque pars eodem omni apparatu¹⁴⁸ tormentorum instructa erat Hieronis inpensis curaque per multos annos, Archimedis unica arte. [14] natura etiam adiuvabat loci, quod saxum, cui inposita muri fundamenta sunt, magna parte ita proclive est ut non solum missa tormento, sed etiam quae pondere suo provoluta essent, graviter in hostem inciderent. [15] eadem causa ad subeundum arduum aditum instabilemque ingressum praebebat. [16] ita consilio habito, quoniam¹⁴⁹ omnis conatus ludibrio esset, absistere oppugnatione atque obsidendo tantum arcere terra marique commeatibus hostem placuit.

35. interim Marcellus cum tertia fere parte exercitus ad recipiendas urbes profectus quae in motu rerum ad Carthaginienses defecerant, Helorum atque Herbesum dedentibus ipsis recipit, [2] Megara vi capta diruit ac diripuit ad reliquorum ac maxime Syracusanorum terrorem. [3] per idem fere tempus et Himilco, qui ad Pachyni promunturium classem diu tenuerat, ad Heracleam, quam vocant Minoam, quinque et viginti milia peditum, tria equitum, duodecim elephantos exposuit, nequaquam cum quantis copiis ante tenuerat ad Pachynum classem; [4] sed, postquam ab Hippocrate occupatae Syracusae erant, profectus Carthaginem adiutusque ibi et ab legatis Hippocratis et litteris Hannibalis, qui venisse tempus aiebat Siciliae per summum decus repetendae, [5] et ipse haud vanus [p. 288] praesens monitor facile perpulerat ut quantae maxime^{150 151} possent peditum equitumque copiae in Siciliam traicerentur. [6] adveniens Heracleam, intra paucos inde dies Agrigentum recepit; aliarumque civitatium, quae partis Carthaginiensium erant, adeo accensae sunt spes ad pellendos Sicilia Romanos ut postremo etiam qui obsidebantur Syracusis animos sustulerint. [7] et parte copiarum satis defendi urbem posse rati, ita inter se munera belli partiti sunt ut Epicydes praeesset custodiae urbis, Hippocrates Himilconi coniunctus bellum adversus consulem Romanum gereret. [8] cum decem milibus peditum, quingentis equitibus nocte per intermissa custodiis loca profectus castra circa Acrillas urbem ponebat. [9] munientibus supervenit Marcellus ab Agrigento iam occupato, cum frustra eo praevenire hostem festinans tetendisset, rediens, nihil minus ratus quam illo tempore ac loco Syracusanum sibi exercitum obvium fore; [10] sed tamen metu Himilconis Poenorumque, ut quibus nequaquam eis copiis quas habebat par esset, quam poterat maxime intentus atque agmine ad omnes casus composito ibat. 36. forte ea cura quae adversus Poenos praeparata erat¹⁵² adversus Siculos usui fuit. castris ponendis incompositos ac dispersos nanctus eos et plerosque inermes quod peditum fuit circumvenit; eques levi certamine inito cum Hippocrate Acras perfugit.

[p. 290] [2] ea pugna deficientes ab Romanis cum cohibuisset¹⁵³ Siculos, Marcellus Syracusas redit; et post paucos dies Himilco adiuncto Hippocrate ad flumen Anapum, octo ferme inde milia, castra posuit. [3] sub idem forte¹⁵⁴ tempus et naves longae quinque et quinquaginta Carthaginiensium cum Bomilcare¹⁵⁵ in magnum portum Syracusas ex alto decurrere, [4] et Romana item classis, triginta quinqueremes, legionem primam Panormi exposuere; versumque ab Italia bellum—adeo uterque populus in Siciliam intentus fuit¹⁵⁶ —videri poterat. [5] legionem Romanam quae exposita Panormi erat venientem Syracusas praedae haud dubie sibi futuram Himilco ratus via decipitur. [6] mediterraneo namque Poenus itinere duxit; legio maritimis locis classe prosequente ad Appium Claudium Pachynum cum parte copiarum obviam progressum pervenit. nec diutius Poeni ad Syracusas morati sunt: [7] et Bomilcar simul parum fidens navibus suis duplici facile numero classem habentibus Romanis, simul inutili mora cernens nihil aliud ab suis quam inopiam adgravari sociorum, velis in altum datis in Africam transmisit, [8?] et Himilco, secutus nequiquam Marcellum Syracusas, si qua priusquam maioribus copiis iungeretur occasio pugnandi esset, postquam ea nulla [p. 292] contigerat tutumque ad Syracusas et munimento¹⁵⁷ et viribus hostem cernebat, [9?] ne frustra adsidendo spectandoque obsidionem sociorum tempus tereret, castra inde movit, ut quocumque vocasset defectionis ab Romano spes admoveret exercitum ac praesens suas res foventibus adderet animos. [10] Murgantiam primum prodito ab ipsis praesidio Romano recipit, ubi frumenti magna vis commeatusque omnis generis convecti erant Romanis.

37. ad hanc defectionem erecti sunt et aliarum civitatium animi, praesidiaque Romana aut pellebantur arcibus aut prodita per fraudem opprimebantur. [2] Henna, excelso loco ac praerupto undique sita, cum loco inexpugnabilis erat, tum praesidium in arce validum praefectumque praesidii haud sane opportunum insidiantibus habebat. [3] L. Pinarius erat, vir acer et qui plus in eo ne posset decipi quam in fide Siculorum reponeret. et tum intenderant eum ad cavendi omnia curam tot auditae proditiones defectionesque urbium et clades praesidiorum. [4] itaque nocte dieque iuxta parata instructaque omnia custodiis ac vigiliis erant, nec ab armis aut loco suo miles abscedebat. [5] quod ubi Hennensium principes, iam pacti cum Himilcone de proditione praesidii, animadverterunt, nulli occasioni fraudis Romanum patere, palam erat¹⁵⁸ agendum. [6] urbem arcemque suae potestatis aiunt debere esse, si liberi in societatem, [p. 294] non servi in custodiam traditi essent Romanis.¹⁵⁹ [7] itaque claves portarum reddi sibi aequom censent: bonis sociis fidem suam maximum vinculum esse, et ita sibi populum Romanum senatumque gratias habiturum, si volentes ac non coacti mansissent in amicitia. [8] ad ea Romanus se in praesidio impositum esse dicere ab imperatore suo clavesque portarum et custodiam arcis ab eo accepisse, quae nec suo nec Hennensium arbitrio haberet, sed eius qui commisisset. [9] praesidio decedere apud Romanos capital esse, et nece liberorum etiam suorum eam noxiam¹⁶⁰ parentes sanxisse. consulem Marcellum haud procul esse: ad eum mitterent legatos cuius iuris atque arbitrii res¹⁶¹ esset. [10] se vero negare illi missuros testarique, si verbis nihil agerent, vindictam aliquam libertatis suae quaesituros. [11] tum Pinarius: at illi, si ad consulem gravarentur mittere, sibi saltem darent populi concilium, ut sciretur, utrum paucorum ea denuntiatio an universae civitatis esset. consensa in posterum diem contio.

38. postquam ab eo conloquio in arcem sese recepit, convocatis militibus¹⁶² “credo ego vos audisse, milites” inquit, “quem ad modum praesidia Romana ab Siculis circumventa et oppressa sint per hos dies. [2] eam vos fraudem deum primo benignitate, dein vestra ipsi virtute dies noctesque perstando ac pervigilando [p. 296] in armis vitastis. utinam relicum tempus nec¹⁶³ patiendo infanda nec faciendo traduci posset!¹⁶⁴ [3] haec occulta in fraude cautio est qua usi adhuc sumus; cui quoniam parum succedit, aperte ac propalam claves portarum reposcunt; quas simul tradiderimus, Carthaginiensium extemplo Henna erit, foediusque hic trucidabimur quam Murgantiae praesidium interfectum est. [4] noctem unam aegre ad consultandum sumpsi,qua vos certiores periculi instantis facerem. orta luce contionem habituri sunt ad criminandum me concitandumque in vos populum. [5] itaque crastino die aut vestro aut Hennensium sanguine Henna inundabitur. nec praeoccupati spem ullam nec occupantes periculi quicquam habebitis; qui prior strinxerit ferrum, eius victoria erit. [6] intenti ergo omnes armatique signum expectabitis. ego in contione ero et tempus, quoad omnia instructa sint, loquendo altercandoque traham. [7] cum toga signum dedero, tum mihi undique clamore sublato turbam invadite ac sternite omnia ferro; et cavete quicquam¹⁶⁵ supersit cuius¹⁶⁶ aut vis aut fraus timeri possit. [8] vos, Ceres mater ac Proserpina, precor, ceteri superi infernique di, qui hanc urbem, hos sacratos lacus lucosque colitis, ut ita nobis volentes propitii adsitis, si vitandae, non inferendae fraudis causa hoc consilii capimus. [9] pluribus vos, milites, hortarer, si cum armatis dimicatio futura esset; inermes, incautos ad [p. 298] satietatem trucidabitis; et consulis castra in¹⁶⁷ propinquo sunt, ne quid ab Himilcone et Carthaginiensibus timeri possit.”

39. ab hac adhortatione dimissi corpora curant. postero die alii aliis locis ad obsidenda itinera claudendosque oppositi¹⁶⁸ exitus; pars maxima super theatrum circaque, adsueti et ante spectaculo contionum, consistunt. [2] productus ad populum a magistratibus praefectus Romanus cum consulis de ea re ius ac potestatem esse, non suam, et pleraque eadem quae pridie dixisset, [3?] et primo sensim ac pauci, mox plures¹⁶⁹ reddere claves, dein iam una voce id omnes iuberent cunctantique et differenti ferociter minitarentur nec viderentur ultra vim ultimam dilaturi, tum praefectus toga signum, ut convenerat, [4] dedit, militesque intenti dudum ac parati alii superne in aversam contionem clamore sublato decurrunt, alii ad exitus theatri conferti obsistunt. [5] caeduntur Hennenses cavea inclusi coacervanturque non caede solum sed etiam fuga, cum super aliorum alii capita ruerent, et¹⁷⁰ integri¹⁷¹ sauciis,¹⁷² vivi mortuis incidentes cumularentur. [6] inde passim discurritur et urbis captae modo fugaque et caedes omnia tenet nihilo remissiore militum ira quod [p. 300] turbam inermem caedebant quam si periculum par et ardor certaminis eos inritaret. [7] ita Henna aut malo aut necessario facinore retenta.

Marcellus nec factum inprobavit et praedam Hennensium militibus concessit, ratus timore deterritos proditionibus praesidiorum Siculos. [8] atque ea clades, ut urbis in media Sicilia sitae claraeque vel ob insignem munimento naturali locum vel ob sacrata omnia vestigiis raptae quondam Proserpinae, prope uno die omnem Siciliam pervasit; [9] et quia caede infanda rebantur non hominum tantum sed etiam deorum sedem violatam esse, tum vero etiam qui¹⁷³ ante dubii fuerant defecere ad Poenos. [10] Hippocrates inde Murgantiam, Himilco Agrigentum sese recepit, cum acciti a proditoribus nequiquam ad Hennam exercitum admovissent. [11] Marcellus retro in Leontinos redit frumentoque et commeatibus aliis in castra convectis, praesidio modico ibi relicto ad Syracusas obsidendas venit. [12] inde Appio Claudio Romam ad consulatum petendum misso T. Quinctium Crispinum in eius locum classi castrisque praeficit veteribus; [13] ipse hibernacula quinque milia passuum ab Hexapylo— Leonta vocant locum—communiit aedificavitque. haec in Sicilia usque ad principium hiemis gesta.

40. eadem aestate et cum Philippo rege quod iam ante suspectum fuerat motum bellum est. [2] legati [p. 302] ab Orico ad M. Valerium praetorem venerunt,¹⁷⁴ praesidentem classi Brundisio Calabriaeque circa litoribus, nuntiantes Philippum primum Apolloniam temptasse lembis biremibus centum viginti flumine adverso subvectum; [3] deinde, ut ea res tardior spe fuerit, ad Oricum clam nocte exercitum admovisse; eamque urbem, sitam in plano neque moenibus neque viris atque armis validam, primo impetu oppressam esse. [4] haec nuntiantes orabant ut opem ferret hostemque haud dubium Romanis mari ac terra a maritimis urbibus arceret, quae ob nullam aliam causam nisi quod imminerent Italiae, [5?] peterentur. M. Valerius duorum milium praesidio relicto praepositoque¹⁷⁵ eis P. Valerio legato cum classe instructa parataque et, quod longae naves militum capere non poterant in onerarias inpositis altero die Oricum pervenit; [6] urbemque eam levi tenente praesidio quod rex¹⁷⁶ recedens inde reliquerat haud magno certamine recepit. [7] legati eo ab Apollonia venerunt, nuntiantes in obsidione sese, quod deficere ab Romanis nollent, esse neque sustinere ultra vim Macedonum posse, ni¹⁷⁷ praesidium mittatur Romanum. [8] facturum se quae vellent pollicitus, duo milia delectorum [p. 304] militum navibus longis mittit ad ostium fluminis cum¹⁷⁸ praefecto socium Q. Naevio Crista, viro inpigro et perito militiae. [9] is expositis in terram militibus navibusque Oricum retro, unde venerat, ad ceteram classem remissis, milites procul a flumine per viam minime ab regiis obsessam duxit et nocte, ita ut nemo hostium sentiret, urbem est ingressus. [10] diem insequentem quievere, dum praefectus iuventutem Apolloniatium armaque et urbis vires inspiceret. ubi ea visa inspectaque satis animorum fecere, simulque ab exploratoribus conperit quanta socordia ac neglegentia apud hostes esset, [11?] silentio noctis ab urbe sine ullo tumultu egressus castra hostium adeo neglecta atque aperta intravit ut satis constaret prius mille hominum vallum intrasse quam quisquam sentiret, ac, si caede abstinuissent, pervenire ad tabernaculum regium potuisse. [12] caedes proximorum portae excitavit hostes. inde tantus terror pavorque omnis occupavit ut non modo alius quisquam arma caperet aut castris pellere hostem conaretur, [13] sed etiam ipse rex, sicut somno excitus erat, prope seminudus fugiens militi quoque, nedum regi, vix decoro habitu, ad flumen navisque perfugerit. eodem et alia turba effusa est. [14] paulo minus tria milia militum in castris aut capta aut occisa; plus tamen hominum aliquanto captum quam caesum est. [15] castris direptis Apolloniatae catapultas, ballistas tormentaque alia quae [p. 306] oppugnandae urbi conparata erant ad tuenda moenia,¹⁷⁹ si quando similis fortuna venisset, Apolloniam devexere; cetera omnis praeda castrorum Romanis concessa est. [16] haec cum Oricum essent nuntiata, M. Valerius classem extemplo ad ostium fluminis duxit, ne navibus capessere fugam rex posset. [17] itaque Philippus, neque terrestri neque navali certamini satis fore parem se fidens, subductis navibus atque incensis terra Macedoniam petiit magna ex parte inermi exercitu spoliatoque. Romana classis cum M. Valerio Orici hibernavit.

41. eodem anno in Hispania varie res gestae. nam priusquam Romani amnem Hiberum transirent, ingentes copias Hispanorum Mago et Hasdrubal fuderunt; [2] defecissetque ab Romanis ulterior Hispania, ni P. Cornelius raptim traducto exercitu Hiberum dubiis sociorum animis in tempore advenisset. [3] primo ad Castrum Album—locus est insignis caede magni Hamilcaris—castra Romani habuere. [4] arx erat munita et convexerant ante frumentum; tamen, quia omnia circa hostium plena erant, agmenque Romanum inpune incursatum ab equitibus hostium fuerat et ad duo milia aut moratorum aut palantium per agros interfecta,cessere inde Romani propius pacata loca et ad montem Victoriae castra communivere. [5] eo Cn. Scipio cum omnibus copiis et Hasdrubal Gisgonis filius, tertius Carthaginiensium dux, cum exercitu iusto [p. 308] advenit, contraque castra Romana trans fluvium¹⁸⁰ omnes consedere. [6] P. Scipio cum expeditis clam profectus ad loca circa visenda haud fefellit hostes, oppressissentque eum in patentibus campis, ni tumulum in propinquo cepisset. ibi quoque circumsessus adventu fratris obsidione eximitur. [7] Castulo, urbs Hispaniae valida ac nobilis et adeo coniuncta societate Poenis ut uxor inde Hannibali esset, ad Romanos defecit. [8] Carthaginienses Iliturgim oppugnare adorti, quia praesidium ibi Romanum erat, videbanturque inopia maxime eum locum expugnaturi. [9] Cn. Scipio, ut sociis praesidioque ferret opem, cum legione expedita profectus inter bina castra cum magna caede hostium urbem est ingressus et postero die eruptione aeque felici pugnavit. [10] supra duodecim milia hominum caesa duobus proeliis, plus mille hominum captum cum sex et triginta militaribus signis. [11] ita ab Iliturgi recessum est. Bigerra inde urbs—socii¹⁸¹ et hi¹⁸² Romanorum erant¹⁸³ —a Carthaginiensibus oppugnari coepta est. eam obsidionem sine certamine adveniens Cn. Scipio solvit.

42. ad Mundam exinde castra Punica mota et Romani eo confestim secuti sunt. [2] ibi signis conlatis pugnatum per quattuor ferme horas; egregieque vincentibus Romanis signum receptui est datum, quod Cn. Scipionis femur tragula confixum erat [p. 310] pavorque circa eum ceperat milites, ne mortiferum¹⁸⁴ esset vulnus. [3] ceterum haud dubium fuit quin, nisi ea mora intervenisset, castra eo die Punica capi potuerint. iam¹⁸⁵ non milites solum sed elephanti etiam usque ad vallum acti erant, superque ipsas fossas¹⁸⁶ novem et triginta elephanti pilis confixi. [4] hoc quoque proelio ad duodecim milia hominum dicuntur caesa, prope tria capta cum signis militaribus septem et quinquaginta. [5] ad Auringem inde urbem Poeni recessere et, ut territis instaret, secutus Romanus. ibi iterum Scipio lecticula in aciem inlatus conflixit, nec dubia victoria fuit; minus tamen dimidio hostium quam antea, quia pauciores superfuerant qui pugnarent, occisum. [6] sed gens nata instaurandis reparandisque bellis, Magone ad conquisitionem militum a fratre misso, brevi replevit exercitum animosque ad temptandum de integro certamen fecit; [7] Galli¹⁸⁷ plerique milites, iique¹⁸⁸ pro parte totiens intra paucos dies victa, iisdem animis quibus priores¹⁸⁹ eodemque eventu pugnavere. [8] plus octo milia hominum caesa, et haud¹⁹⁰ multo minus quam mille captum et signa militaria quinquaginta octo. et spolia plurima Gallica fuere, aurei torques armillaeque, magnus numerus. duo etiam insignes reguli Gallorum—Moeniacapto et Vismaro nomina [p. 312] erant—eo proelio ceciderunt. octo elephanti capti,¹⁹¹ tres occisi.

[9] cum tam prosperae res in Hispania essent, verecundia Romanos tandem cepit, Saguntum oppidum, quae causa belli esset, octavum iam annum sub hostium potestate esse. [10] itaque id oppidum vi pulso praesidio Punico receperunt cultoribusque antiquis, quos ex iis vis reliquerat belli, restituerunt; [11] et Turdetanos, qui contraxerant eis cum Carthaginiensibus bellum,in potestatem redactos sub corona vendiderunt urbemque eorum delerunt.

43. haec in Hispania Q. Fabio M. Claudio consulibus gesta. [2] Romae cum tribuni plebis novi magistratum inissent, extemplo censoribus P. Furio et M. Atilio a M. Metello tribuno plebis dies dicta ad populum [3] est—quaestorem eum proximo anno adempto equo tribu moverant atque aerarium fecerant propter coniurationem deserendae Italiae ad Cannas factam —sed novem tribunorum auxilio vetiti causam in magistratu dicere dimissique fuerunt.¹⁹² [4] ne lustrum perficerent, mors prohibuit P. Furi; M. Atilius magistratu se abdicavit.

[5] comitia consularia habita ab Q. Fabio Maximo consule. creati consules ambo absentes Q. Fabius Maximus, consulis filius, et Ti. Sempronius Gracchus [p. 314] iterum. [6] praetores fiunt duo qui tum aediles curules¹⁹³ erant, P. Sempronius Tuditanus et Cn. Fulvius Centumalus, et cum illis¹⁹⁴ M. Atilius et¹⁹⁵ M. Aemilius Lepidus. [7] ludos scenicos per quadriduum eo anno primum factos ab curulibus aedilibus memoriae proditur. [8] aedilis Tuditanus hic erat¹⁹⁶ qui ad Cannas pavore aliis in tanta clade torpentibus per medios hostes duxit.

[9] his¹⁹⁷ comitiis perfectis auctore Q. Fabio consule designati consules Romam accersiti magistratum inierunt, senatumque de bello ac provinciis suis praetorumque et de exercitibus quibus quique praeessent consuluerunt; 44. itaque provinciae atque exercitus divisi: bellum cum Hannibale consulibus mandatum et exercituum unus quem ipse Sempronius habuerat, alter quem Fabius consul; eae binae erant legiones. [2] M. Aemilius praetor, cuius peregrina sors erat, iuris dictione M. Atilio collegae, praetori urbano, mandata, Luceriam provinciam haberet legionesque duas quibus Q. Fabius, qui tum consul erat, praetor praefuerat. [3] P. Sempronio provincia Ariminum, Cn. Fulvio Suessula cum binis item legionibus evenerunt, ut Fulvius urbanas legiones duceret, Tuditanus a M. Pomponio acciperet. [4] prorogata imperia provinciaeque, M. Claudio Sicilia [p. 316] finibus eis quibus regnum Hieronis fuisset, P. Lentulo¹⁹⁸ propraetori provincia vetus, T. Otacilio classis— exercitus nulli additi novi—, [5?] M. Valerio Graecia Macedoniaque cum legione et classe quam haberet, Q. Mucio cum vetere exercitu—duae autem legiones erant—Sardinia, C. Terentio legio una¹⁹⁹ cui iam praeerat ac²⁰⁰ Picenum. [6] scribi praeterea duae urbanae legiones iussae et viginti milia sociorum. his ducibus, his copiis adversus multa simul aut mota aut suspecta bella muniverunt Romanum imperium.

[7] consules duabus urbanis legionibus scriptis supplementoque in alias lecto, priusquam ab urbe moverent, prodigia procurarunt quae nuntiata erant. [8] murus ac portae ...,²⁰¹ et Ariciae etiam Iovis aedes de caelo tacta fuerat. et alia ludibria oculorum auriumque credita pro veris: navium longarum species in flumine Tarracinae quae nullae erant visas, et in Iovis Vicilini templo, quod in Compsano agro est, arma concrepuisse, et flumen Amiterni cruentum fluxisse. [9] his procuratis ex decreto pontificum profecti consules, Sempronius in Lucanos, in Apuliam Fabius. pater filio legatus ad Suessulam in castra venit. [10] cum obviam filius progrederetur lictoresque verecundia maiestatis eius taciti anteirent, praeter undecim fasces equo praevectus senex, ut consul animadvertere proximum lictorem iussit et is ut descenderet ex [p. 318] equo inclamavit, tum demum desiliens “experiri”²⁰² inquit “volui, fili, satin' scires consulem te esse.”

45. in ea castra Dasius Altinius Arpinus clam nocte cum tribus servis venit promittens, si sibi praemio foret, se Arpos proditurum esse. [2] eam rem ad consilium cum rettulisset Fabius, aliis pro transfuga verberandus necandusque videri ancipitis animi communis hostis, qui post Cannensem cladem, tamquam cum fortuna fidem stare oporteret, ad Hannibalem descisset traxissetque ad defectionem Arpos; [3] tum, quoniam²⁰³ res Romana contra spem votaque eius velut resurgere ab stirpibus videatur, novam referre proditionem proditis polliceatur, aliunde stet²⁰⁴ semper, aliunde sentiat, infidus socius, vanus hostis; id²⁰⁵ ad Faleriorum Pyrrhique proditorem tertium transfugis documentum esset. [4] contra ea consulis pater Fabius temporum oblitos homines in medio ardore belli, tamquam in pace, libera de quoque arbitria agere aiebat, [5] ut,²⁰⁶ cum illud potius agendum atque cogitandum sit, si quo modo fieri possit, ne qui socii a populo Romano desciscant, id non cogitent,²⁰⁷ documentum autem dicant²⁰⁸ statui oportere, si quis resipiscat et [p. 320] antiquam societatem respiciat. [6] quod si abire ab²⁰⁹ Romanis liceat, redire ad eos non liceat, cui dubium esse quin brevi desperata²¹⁰ ab sociis Romana res foederibus Punicis omnia in Italia iuncta visura sit?²¹¹ [7] se autem non eum esse qui Altinio fidei quicquam censeat habendum, sed mediam secuturum consilii viam. [8] neque enim²¹² pro hoste neque pro socio in praesentia habitum libera custodia haud procul a castris placere in aliqua fida civitate eum²¹³ servari per belli tempus; perpetrato bello tum consultandum utrum prior defectio plus merita sit poenae, an hic reditus veniae. [9] Fabio adsensum est, Calenisque legatis traditus et ipse et comites; et auri satis magnum pondus, quod secum tum attulerat, ei servari iussum. [10] Calibus eum interdiu solutum custodes sequebantur, nocte clausum adservabant. [11] Arpis domi primum desiderari quaerique est coeptus; dein fama per totam urbem volgata tumultum, ut principe amisso, fecit, metuque rerum novarum extemplo nuntii missi. [12] quibus nequaquam offensus Poenus, quia et ipsum ut ambiguae fidei virum suspectum iam pridem habebat et causam nactus erat tam ditis hominis bona possidendi vendendique; [13] ceterum, ut irae magis quam avaritiae datum crederent homines, crudelitatem quoque aviditati²¹⁴ addidit, [14?] coniugemque eius ac liberos in castra accitos, quaestione prius habita [p. 322] primum de fuga Altini, dein quantum auri argentique²¹⁵ domi relictum esset, satis cognitis omnibus vivos combussit.

46. Fabius ab Suessula profectus Arpos primum institit oppugnare. ubi cum a quingentis²¹⁶ fere passibus castra posuisset, contemplatus ex propinquo situm urbis moeniaque, quae pars tutissima moenibus erat, quia maxime neglectam custodia vidit, ea potissimum adgredi statuit. [2] comparatis omnibus quae ad urbes oppugnandas usui sunt centurionum robora ex toto exercitu delegit tribunosque viros fortes eis praefecit, et milites sescentos, quantum satis visum est, attribuit eosque, ubi quartae vigiliae signum cecinisset, ad eum locum scalas iussit ferre. [3] Porta ibi humilis et angusta erat infrequenti via per desertam partem urbis. eam portam scalis prius transgressos murum aperire²¹⁷ ex interiore parte aut claustra refringere iubet et tenentes partem urbis cornu signum dare ut ceterae copiae admoverentur: parata omnia atque instructa sese²¹⁸ habiturum. [4] ea inpigre facta, et quod impedimentum agentibus fore videbatur, id maxime ad fallendum adiuvit. imber ab note media coortus custodes vigilesque dilapsos e stationibus subfugere in tecta coegit, [5?] sonitusque²¹⁹ primo largioris procellae strepitum molientium portam exaudiri prohibuit, lentior deinde aequaliorque accidens auribus magnam [p. 324] partem hominum sopivit. [6] postquam portam²²⁰ tenebant, cornicines, in via paribus intervallis dispositos, canere iubent, ut consulem excirent. [7] id ubi factum ex composito est, signa efferri consul iubet ac paulo ante lucem per effractam portam urbem ingreditur.

47. tum demum hostes excitati sunt iam et imbre conquiescente et propinqua luce. [2] praesidium in urbe erat Hannibalis, quinque milia ferme armatorum, et ipsi Arpini tria milia hominum armarant. eos primos Poeni, ne quid ab tergo fraudis esset, hosti opposuerunt. [3] pugnatum primo in tenebris angustisque viis est. cum Romani non vias tantum sed tecta etiam proxima portam²²¹ occupassent, ne peti superne ac volnerari possent, [4] cogniti inter se quidam Arpinique et Romani atque inde conloquia coepta fieri, percunctantibus Romanis quid sibi vellent Arpini, [5?] quam ob noxam Romanorum aut quod meritum Poenorum pro alienigenis ac barbaris Italici adversus veteres socios Romanos bellum gererent et vectigalem ac stipendiariam Italiam Africae facerent, [6?] arpinis purgantibus ignaros omnium se venum a principibus datos Poeno, captos oppressosque a paucis esse. [7] initio orto plures cum pluribus conloqui; postremo praetor Arpinus ab suis ad consulem deductus, fideque data inter signa aciesque Arpini repente [p. 326] pro Romanis adversus Carthaginiensem arma²²² verterunt. [8] Hispani quoque, paulo minus mille homines, nihil praeterea cum consule pacti quam ut sine fraude Punicum emitteretur praesidium, ad consulem transtulerunt signa. [9] Carthaginiensibus portae patefactae emissique cum fide incolumes ad Hannibalem Salapiam venerunt. [10] Arpi sine clade ullius praeterquam unius veteris proditoris, novi perfugae, restituti ad Romanos. [11] Hispanis duplicia cibaria dari iussa; operaque eorum forti ac fideli persaepe res publica usa est.

[12] cum consul alter in Apulia, alter in Lucanis esset, equites centum duodecim nobiles Campani per speciem praedandi ex hostium agro permissu magistratuum ab Capua profecti ad castra Romana, quae super Suessulam erant, venerunt; stationi militum qui essent dixerunt: conloqui sese cum praetore velle. Cn. Fulvius castris praeerat; [13] cui ubi nuntiatum est, decem ex eo numero iussis inermibus deduci ad se, ubi quae postularent audivit—nihil autem aliud petebant quam ut Capua recepta bona sibi restituerentur—, in fidem omnes accepti. [14] et ab altero praetore Sempronio Tuditano oppidum Atrinum expugnatum. amplius septem milia²²³ hominum capta et aeris argentique signati aliquantum. [15] Romae foedum incendium per duas noctes ac diem unum tenuit. solo aequata omnia inter Salinas ac portam [p. 328] Carmentalem cum Aequimaelio Iugarioque vico et²²⁴ templis²²⁵ Fortunae ac matris Matutae. [16] et extra portam late vagatus ignis sacra profanaque multa absumpsit.

48. eodem anno P. et Cn. Cornelii, cum in Hispania res prosperae essent multosque et veteres reciperent socios et novos adicerent, in Africam quoque spem extenderunt. [2] Syphax erat rex Numidarum subito Carthaginiensibus hostis factus; [3] ad eum centuriones tres legatos miserunt qui cum eo amicitiam societatemque facerent et pollicerentur, si perseveraret urguere bello Carthaginienses, gratam eam rem fore senatui populoque Romano et adnisuros ut in tempore et bene cumulatam gratiam referant. grata ea legatio barbaro fuit; [4] conlocutusque cum legatis de ratione belli gerundi, ut veterum militum verba audivit, quam multarum rerum ipse ignarus esset, ex conparatione tam ordinatae disciplinae animum advertit. [5] tum id²²⁶ primum ut pro bonis ac fidelibus sociis facerent oravit, ut duo legationem referrent ad imperatores suos,unus apud sese magister rei militaris remaneret²²⁷ : rudem ad pedestria bella Numidarum gentem esse, equis tantum habilem; [6] ita iam inde a principiis gentis maiores suos bella [p. 330] gessisse, ita se a pueris insuetos. sed habere²²⁸ hostem pedestri fidentem Marte, cui si aequari robore virium velit, et sibi pedites comparandos esse. [7] et ad id multitudine hominum regnum abundare, sed armandi ornandique et instruendi eos artem ignorare. omnia, velut forte congregata turba, vasta²²⁹ ac temeraria esse. [8] facturos se in praesentia quod vellet legati respondent, fide accepta ut remitteret extemplo eum, si imperatores sui non comprobassent factum. [9] Q. Statorio nomen fuit, qui ad regem remansit. cum duobus Romanis rex tres a²³⁰ Numidis²³¹ legatos in Hispaniam misit ad accipiendam fidem ab imperatoribus Romanis. [10] isdem mandavit ut protinus Numidas qui intra praesidia Carthaginiensium auxiliares essent²³² ad transitionem perlicerent. [11] et Statorius ex multa iuventute regi pedites conscripsit ordinatosque proxime morem Romanum instruendo et decurrendo signa sequi et servare ordines docuit, [12?] et operi aliisque iustis militaribus ita adsuefecit ut brevi rex non equiti magis fideret quam pediti conlatisque aequo campo signis iusto proelio Carthaginiensem hostem superaret. [13] Romanis quoque in Hispania legatorum regis adventus magno emolumento fuit; namque ad famam eorum transitiones crebrae ab Numidis coeptae fieri.

ita cum Syphace Romanis coepta amicitia est. quod ubi Carthaginienses acceperunt, extemplo [p. 332] ad Galam in parte altera Numidiae-Maesuli ea gens²³³ vocatur—regnantem legatos mittunt. 49. filium Gala Masinissam habebat septem decem annos natum, ceterum iuvenem ea indole ut iam tum appareret maius regnum opulentiusque quam quod accepisset facturum. [2] legati, quoniam Syphax se Romanis iunxisset, ut potentior societate eorum adversus reges populosque Africae esset, [3?] docent melius fore Galae quoque Carthaginiensibus iungi quam primum, antequam Syphax in Hispaniam aut Romani in Africam transeant; opprimi Syphacem nihildum praeter nomen ex foedere Romano habentem posse. facile persuasum Galae, [4?] filio deposcente id bellum, ut mitteret exercitum; qui Carthaginiensibus legionibus coniunctus²³⁴ magno proelio Syphacem devicit. triginta milia eo proelio hominum caesa dicuntur. [5] Syphax cum paucis equitibus in Maurusios ex acie Numidas—extremi prope Oceanum adversus Gadis colunt—refugit, adfluentibusque ad famam eius undique [6?] barbaris ingentis brevi copias armavit cum quibus in Hispaniam angusto diremptam freto traiceret. sed²³⁵ Masinissa cum victore exercitu advenit; isque ibi cum Syphace ingenti gloria per se sine ullis Carthaginiensium opibus gessit bellum.

[p. 334] [7] in Hispania nihil memorabile gestum praeterquam²³⁶ quod Celtiberum iuventutem eadem mercede qua pacta cum Carthaginiensibus erat imperatores Romani ad se perduxerunt, [8] et nobilissimos Hispanos supra trecentos in Italiam ad sollicitandos populares qui inter auxilia Hannibalis erant miserunt. id²³⁷ modo eius anni in Hispania²³⁸ ad memoriam insigne est, quod mercennarium militem in castris neminem ante quam tum Celtiberos Romani habuerunt.